काग र कोइली

बायाँ फन्को १०८

बिहानी भनेको श्रृष्टिको अनुपम र अद्भूत क्षण हो । 

ठूलाठूला ज्ञानी महात्माहरुले पनि यो समयलाई ब्रम्ह मुहूर्त भनेर उल्लेख गरेका छन् । बिहानी किन पनि महत्वपूर्ण हो भने यसले नयाँ दिन ल्याउँछ । अँध्यारोलाई पन्छाएर हाम्रो वरिपरि उज्यालोको किरण छर्छ । रात निष्कृयताको परिचायक हो भने बिहानी जागरुकताको । सक्रियताले उपलव्धि ल्याउँछ, उपलव्धिले आत्मसन्तुसष्टि । बिहानी हुने प्रकृया पनि बडो सुन्दर हुन्छ । चाँडै उठ्ने हुनाले म हरेक बिहानीको आनन्न्द उठाउँछु ।

केही दिन अघि त्यस्तै एक बिहानीको कुरा हो, आकाश बल्ल तीन पत्रे रंगमा पोतिएर खुल्दै थियो । अलि परको सामुदायिक वनमा चराहरु चिरबिराउन थालिसकेका थिए । म आँखा चिम्लेर तिनीहरुको स्वरमा रमाइरहेको थिएँ । हरेक चराका स्वरमा आ–आफ्नै मिठास थिए । कोइली, भङ्गेरा र धोबीचरी संगै मैले ठम्याउन नसक्ने अरु चराहरुको कोरस बडो मीठो सुनिँदै थियो । अचानक त्यो कोरसमा मिस्सिएर एउटा काग पनि कराउन थाल्यो । एकै प्रकारका स्वरहरुको माधुर्यमा अभ्यस्त हुन लागेका मेरा कानमा अचानक सुनिएको त्यो कर्कश आवाज नराम्रोसंग बिझायो । यो कागलाई पनि किन यही बेला कराउनु परेको होला ? मलाई रिस पनि उठ्यो । तर अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताको उपभोग गर्दै काग पनि कराइ नै रह्यो । अरु कागहरु पनि उसलाइ साथ दिन थाले । एकाग्र भएर सुनिरहँदा केही बेरपछि मलाई एउटा अचम्मकोे अनुभूति भयो । मलाई कागको स्वर अअिलि गर्दै कर्कश लाग्न छोड्यो । अझै केही बेर अभ्यस्त भएपछि त म त्यसको आनन्द पो लिन थालें । कागको स्वर कर्कश हुन्छ भन्ने स्थापित मान्यताको घेराभन्दा बाहिर निस्केपछि मात्र त्यसको मिठास सुनिंदो रहेछ । 

हरक चराको स्वर, रुपरंग र आनीबानीजस्तै श्रृष्टिले आफ्ना हरेक सिर्जनालाई फरक बनाएको हुन्छ । ती सबैका आ–आफ्नै विशिष्टता र पहिचान हुन्छन् । सोच्दै जाँदा लाग्यो, यदि सबै सिर्जना एकैनासका भएका भए संसारमा रोचकता भन्ने कुरै रहँदैनथ्यो । सबैलाई सबै थोक कहाँ दिएको छ र यो रहस्यमयी रचयिताले ?

कागलाई हामी सुन्दरताको विपरित आँखाले हेर्छौं, कागको स्वरलाई कर्कश भन्छौं, कागलाई अपशकुनसंग जोड्छौं । तर, कागका विशेषताहरु के हुन् भनेर केलाएर हेर्दैनौं । हालसालैका अनुसन्धानबाट थाह भए अनुसार कागमा हुने ‘इन्सेफलाइजेसन कोटेन्ट’का कारण कागको मष्तिस्क संसारका सबैभन्दा बढी तीक्ष्ण प्राणीहरुको वर्गमा पर्छ । चिम्पान्जी पनि त्यसैका कारणमानिसको सबैभन्दा नजीक मानिन्छन् । हामीले कर्णकटु भनेर स्थापित गरेको कागको स्वरमा कति धेरै आयाम हुन्छ र त्यसबाट कागले भिन्न प्रकारका सञ्चार गर्छ भन्ने हामीलाई थाहै हुँदैन ।

मानिस र अरु प्राणीको कुरा गर्दा पनि हरेकका आ–आफ्नै विशेषता हुन्छन् । यो कुरा बिर्सेर हामी जससंग जे छैन, त्यससंग त्यही कुराको अपेक्षा किन गर्छौं ? त्यसो हुँदा उससंगका महत्वपूर्ण पक्षसंग नजिकिनबाट हामी वञ्चित भइरहेका हुन्छौं । यसै कारण मान्छेका सम्बन्धहरु बन्ने वा भत्कने हुन्छन् । आफू सन्तुष्ट वा असन्तुष्ट हुनुमा पनि त हाम्रो यही मानसिकताले काम गरिरहेको हुन्छ नि होइन र ?

डाक्टर बनोस् भन्ने आशा गरेर हुर्काएको छोरो अरु केही बनिदियो भनेर आजन्म गुनासो गर्ने मानिसहरु हाम्रै समाजमा छन् । अझै पनि कुनै बालबालिकालाई तिमी भोलि गएर के बन्ने भनेर सोध्यो भने साधारणतया धेरैले डाक्टर वा इन्जिनियर नै भन्छन् । बाबु आमाले अलिअलि बुझ्ने भएको बेलादेखि नै चिलिममा खाँदीखाँदी तमाखु भरेको जसरी तिनको मगजमा त्यही नै भरेका हुन्छन् । तर, हरेक बालबालिका हुर्केर कहाँ डाक्टर वा इन्जिनियर बन्न सक्छन् ? अनि उनीहरुका बाबुआमा मात्रै होइन उनीहरु आफै पनि हीन भावनाले ग्रस्त भएर आफूलाई धिक्कारिरहन्छन् ।

त्यति मात्र नभइ बेलाबेलामा साथीभाइ, प्रेमीप्रेमिका, लोग्नेस्वास्नी, दाजुभाइ जस्ता सम्बन्ध पनि यही मानसिकताको शिकार बनिरहेका हुन्छन् । हामी आफूले चाहे अनुसार अरुले व्यवहार गरुन्, आफूले जे चाह्यो, अरुले त्यही बुझून्, आफूले चाहेजस्तो जीवनशैली अरुको होस् भन्ने सोचले ग्रस्त हुन्छौं र त्यो पूरा भएन भने आफै दुःखी हुन्छौं । तर कहिले पनि आफ्ना सोच र चाहनालाई दोष दिँदैनौं । हरेक मानिसलाई ऊ जे हो, जस्तो हो, त्यही र त्यस्तै रुपमा स्वीकार्न हामीलाई किन गाह्रो लाग्छ ? मैले त्यस बिहान काग पनि कोइलीको स्वरमा किन कराएन भन्ने मात्रै सोचेको भए त्यसले मलाई नै असर गथ्र्यो, अरु कसैलाई होइन । किनभने कागले चाहेर पनि कोइलीको स्वर निकाल्न सक्दैन ।

त्यस्तै मान्छेका पनि आआफ्नै सीमा हुन्छन् । देशको राजनीतिलाई हेर्ने हो भने पनि यो कुरा छर्लङ्गै हुन्छ । रमाइलो त के भने बारम्बार आफूलाई असफल र नालायक भनेर प्रमाणित गरिसकेकाहरुसंग अझै पनि हाम्रा अपेक्षाहरु छन् । ती अफिलताका लागि अरु कुनै काल्पनिक र आफूलाई भुलाउने कारण खोजेर तिनमा विश्वास गरेर बसेका छौं आज हामी ।

हामी कागहरुबाट कोइलीको अपेक्षा गरेर बसेका छौं ।

Read More

काग र कोइली

नेपाल साप्ताहिकको मेरो स्तम्भ 'बायाँ फन्को' बाट

बिहानी सृष्टिकै अनुपम र अद्भुत क्षण। महत्त्वपूर्ण पनि उत्तिकै। किनभने, बिहानीले नयाँ दिन ल्याउँछ। अँध्यारोलाई पन्छाएर हाम्रो वरपिरि उज्यालोका किरण छर्छ। रात निष्त्रिmयताको परिचायक हो, बिहानी जागरुकताको। सक्रियताले उपलब्धि ल्याउँछ, उपलब्धिले आत्मसन्तुष्टि। बिहान हुने प्रक्रिया पनि बडो सुन्दर हुन्छ। चाँडै उठ्ने हुनाले म हरेक बिहानीको आनन्द उठाउँछु। केही दिनअघिको एक बिहानी। आकाश बल्ल तीनपत्रे रंगमा पोतिएर खुल्दै थियो। अलि पर सामुदायिक वनमा चराहरू चिरबिराउन थालिसकेका थिए।

Read More

प्रतिकृयावादी

बायाँ फन्को १०७

मानिस पनि अचम्मकै जीव रहेछ । हेर्दा एकै प्रजातिका जस्ता देखिए पनि यिनमा जति विविधता शायदै अरु कसैमा हुन्छ । म यहाँ उनीहरुको शारीरिक, सामाजिक, साँस्कृतिक, ऐतिहासिक, आर्थिक, राजनीतिक वा अन्य कुनै पक्षको कुरा गरिरहेको छैन । यी सबैमा समानता भएका मानिसहरुमा पनि एउटा कुरामा भने भिन्नता हुँदो रहेछ, त्यो हो मानसिकता । कहिलेकहीं अचम्म लाग्छ । किन मानिसको मानसिकतामा यति धेरै भिन्नता हुन्छ ? तर, त्यही कारणले मानिसमा विविधता हुन्छ, त्यही विविधताले मानिसलाई आकर्षक बनाउँछ अनि त्यही आकर्षणले संसारलाई एकोहोरो र नीरस नबनाउन सहयोग गर्छ ।

हुन पनि हो, सबै मानिसको सोचाइ, रोजाइ, मन पर्ने कुरा वा मन नपर्ने कुरा एकनासको भैदिएको भए कुनै निश्चित शारीरिक र मानसिक बनौट भएका मानिसका मित्रैमित्र हुन्थे, अरु थरिका शत्रु नै शत्रु । केही थरिलाई प्रेमी, प्रेमिका, श्रीमान वा श्रीमतीका रुपमा प्राप्त गर्नका लागि काटामार हुन्थ्यो भने केही थरिका लागि कोही हुँदैनथ्यो । यो कुरा मानिस र सम्बन्धमा मात्र नभै अरु सबै कुरामा लागू हुन्थ्यो । एकथरि खाना पाउनै गाह्रो हुन्थ्यो, अर्को थरि फालाफाल । कुनै एउटा ठाउँमा जान वा बस्न हूलमूल हुन्थ्यो अनि अर्को थरि सुनसान । एकथरि साहित्य, सिनेमा र सङ्गीतको थेग्नै नसक्ने माग हुन्थ्यो, अर्को थरि परित्यक्त र उपेक्षित हुन्थे । सबै जना र सबै थोकका लागि यस संसारमा स्थान रहँदैनथ्यो । मानसिकता र रोजाइको यही भिन्नताले संसारमा सन्तुलन कायम गरेको छ । यसरी नै भिन्न हुने क्रममा केही थरि मानिसहरु चाहिँ प्रतिकृयावादी बन्न पुगेको हुन्छन् । कोही जन्मजात, कोही हुर्केको वातावरण र संगतले, अनि कोही चाहिँ आफूलाई अरुभन्दा फरक देखाउने लालसाले प्रतिकृयावादी बनेका हुन्छन् । एउटा भ्रम चाहिँ नपरोस् है, म यहाँ प्रतिकृयावादी भन्ने शव्दलाई प्रचलित राजनीतिक अर्थको रुपमा प्रयोग गरिरहेको छैन । म केही त्यस्ता मानिसका बारे कुरा गरिरहेको छु, जसलाई संसारका हरेक विषयमा प्रतिकृया व्यक्त गर्ने बानी लागेको हुन्छ । 

अचेल प्रविधिले सोच्नै नसक्ने गतिमा फड्को मारेको छ । विशेष गरेर सूचनाप्रविधि र सञ्चारको त कुरै नगरौं । इन्टरनेटको सहजताले सिंगो संसारलाई एउटा कोठा बनाएको छ । त्यसैको प्रतिफल तपाईँ हामी अक्सर जेसुकै पनि गर्न सक्ने भएका छौं । पहिले पहिले भए वर्षौं साधना गरेर, सिकेर, अनुभव बटुलेर, संघर्ष गरेर, अवसर खोजेर अनि आफूलाई प्रमाणित गरेर मात्र गर्न पाइने काम आजकल सजिलै गर्न पाइन्छ । हुन सरकारी वा गैरसरकारी जागीर खान, हवाइजहाज उडाउन, प्लम्बर बन्न, डाक्टर बन्न, इन्जिनियर बन्न, चित्रकार वा मूर्तिकार बन्न अहिले पनि गाह्रो छ । प्रविधिले यसमा तपाइँलाई खासै सहयोग गरेको छैन । तर, पत्रकार, कुनै पनि विधाको समीक्षक, समालोचक, साहित्यकार, गायक र चलचित्र निर्देशक जस्ता कुराहरु तपाईँले चिताउनासाथ बन्न सक्ने अवस्था सिर्जना भएको छ । तपाइँलाई पत्रपत्रिकाले पत्याएनन् भने साहित्य कोर्न वा समालोचना गर्न ब्लग तथा सामाजिक सञ्जाल छँदैछन् । गूगलमा केही बेर खोज्यो भने कुनै पनि विषयमा जो कसैसंग आधा घण्टा कुतर्क र लिंडेढिपी गर्न सकिने जानकारी (ज्ञान हैन है) पाइहालिन्छ । अनि त्यति भएपछि हरेक मानिसलाई आफू हरेक कुराको विज्ञ हुँ भन्ने लाग्नु स्वाभाविकै हो । वर्षौंसम्म एउटै विषयमा अलमलिइरहने कसलाई फुर्सद छ र अचेल ? हातहातमा रहेका उच्च क्षमताका क्यामरायुक्त फोनले सबैलाई फोटोग्राफर वा भिडियोग्राफर बनाइदिएकै छ । द्रूत गतिको इन्टरनेटका कारण अक्सर जहाँबाट पनि आफूले खिचेका कुरा प्रत्यक्ष प्रसारण गर्न सकिन्छ । त्यसो भएपछि हरेक व्यक्ति आफैमा एउटा ब्रोडकास्टर भइहाल्यो । बेसुरा मानिसको सुरलाई कम्प्यूटरको सफ्टवेयरले ट्याक्कै मिलाइदिन्छ । तालमा गाउन नसके पनि केही हुँदैन, टुक्रा टुक्रामा जोडेर गीत तयार पार्न सकिन्छ । पैसा भयो भने गायकगायिका बन्न कसैलाई कसैले रोक्न सक्दैन । सिक्ने र साधना गरिरहने फुर्सद कसलाई छ र अब ? 

इण्टरनेटमा सहज पहुँचका कारण विविध विषयका सतही जानकारी बटुल्ने बानी लागेका केही मानिसहरु प्रतिकृयावादी बनिसकेका छन् । प्राविधिक सहजताको संसारमा अचेल कुण्ठा मात्र बोकेर त्यसैको पोका पन्तुरा खोल्नेहरुको आधिपत्य हुन थालेको छ । प्रविधिले जन्माएका यस्ता प्रतिकृयावादीहरु अक्सर नकारात्मक हुन्छन् । उनीहरु कुनै पनि विषयमा फरक मत राख्नुमा नै आफ्नो विशिष्टता हुन्छ भन्ठान्छन् । धेरैले रातो भनेको कुरालाई हरियो भनेपछि पो आफू पृथक र भीडभन्दा अलग भइन्छ भन्ने मान्यता उनीहरुमा हुन्छ । राजनीति, खेल, कला, साहित्य कुनै पनि विषयमा कसरी खनिन्छन् प्रतिकृयावादीहरु भन्ने कुरा हेक्का गर्नु भएको छ ?

एउटा सरकार प्रमुख बन्नासाथ, एउटा खेल जित्ना वा हार्नासाथ, एउटा सिनेमा प्रदर्शन हुनासाथ वा एउटा पुस्तक प्रकाशन हुनासाथ कुनै ठूलो अपराध धयो र त्यसलाई छोड्न हुन्न भनेजसरी आक्रामक भएर जाइलाग्छन् प्रतिकृयावादीहरु । कुनै पनि कुराको राम्रो पक्ष छोडेर त्यसको रौं बराबरकै किन नहुन्, कमजोरी खोज्नमा आफ्नो श्रम खर्च गर्छन् यस्ता छिन्द्रान्वेषीहरु । हरेक विषयमा ज्ञाता बनेर ट्विटर, फेसबुक र यूट्यूब जस्ता सामाजिक सञ्जालमा प्रतिकृया व्यक्त गर्नेहरुको कमी छैन । अभिव्यक्तिका माध्यमहरुलाई विध्वंशात्मक हैन, सिर्जनात्मक रुपमा प्रयोग गर्न हामी सम्वेदनशील र सतर्क हुने बेला आइसकेको छ । दर्शक वा पाठक बढाउने र पैसा कमाउने लोभमा तथाकथित अनलाइन पत्रिका र यूट्यूब च्यानलहरुले गर्न हुने नहुने सबै काम गरिरहेका छन् । कहिलेकहीं त यस्तो लाग्छ, मर्यादा, उत्तरदायित्व र समवेदनशीलता भनेको कुन चराको नाम हो भन्ने पनि यिनीहरुलाई थाहा छैन ।

अरुको उछित्तो काढ्ने बेला सोच्नुपर्ने कुरा के हो भने, संसारमा कुनै मानिस सर्वगुण सम्पन्न हुँदैन । त्यसो भएपछि मानिसले गर्ने सिर्जना वा कुनै काम सर्वगुण सम्पन्न र सँधै सही हुनै सक्दैन । जतिसुकै सफल र दूरदर्शी राष्ट्रप्रमुखले पनि सँधै सही निर्णय मात्र गरोस् भन्ने चाहना राख्नुहुन्न । एउटा प्रहरी अधिकृतले हरेक अनुसन्धानबाट हरेक अपराध सुल्झाउँछ भन्न सकिन्न । डाक्टरले जाँचेका सबै बिरामी बिसेक हुँदैनन् । वकीलले लडेको हरेक मुद्दा जित्दैन, कविले सँधै खोटै नलाग्ने बविता रच्न सक्दैन, जतिसुकै सशक्त खेलाडी वा टीमले पनि खेलेको हरेक प्रतियोगिता कहाँ जित्छ र ? हमे बारम्बार गलत कार्य गर्नेलाई सचेत गराउनुपर्छ । उसको कार्य वा गतिविधिले अरुलाई हानि हुन्छ भने त्यस्तो गर्नबाट बञ्चित गर्नुपर्छ । धेरैलाई असर पार्ने कार्यका लागि कुनै अयोग्य मानिसले कुनै जिम्मेवारी पाएको छ भने प्रश्न उठाउनुपर्छ । तर, प्रतिकृयावादीहरु समग्रमा बिझाइरहन्छन् । जीउमा गडेको नीलकाँडाको अवशेष जसरी बेलाबेला चुस्सचुस्स घोचिरहन्छन् ।

यहाँनेर ओशोको एउटा भनाइ सान्दर्भिक छ, ‘कसैले गर्ने अपमान, गाली र दिने नकारात्मक ऊर्जा भन्ने कुरा पनि कुनै वस्तु सरह हो । आफूले ग्रहण वा स्वीकार नगरेसम्म त्यो आफ्नो हुँदैन–उसैको हुन्छ जसले दिन खोजिरहेको छ ।’ त्यसैले सकारात्मक कुरा मात्र ग्रहण गरेर नकारात्मक कुरालाई बढार्ने हाम्रो आफ्नै हातमा छ । हामीले त्यो सिक्नुपर्छ ।

Read More

प्रेरणादायी प्रतिकृया

नेपाल साप्ताहिकको मेरो स्तम्ब 'बायाँ फन्को' मा चितवनका एक प्राध्यापकज्यूले पठाउनुभएको यो प्रतिकृया निकै प्रेरणादायी छ ।

Read More

Dilemma

I have been dreaming the same thing every night from last week.
I am walking properly without the aid of crutches. Its been almost two months that I am down with a medical problem called 'Bone Marrow Edema' of right knee. It started as a small pain when i walked. I did not take it seriously and continued my normal activities. It grew worse and finally I had to stop.
It is said that bone marrow edema, a swelling in the marrow, takes two to three months to completely heal.
What I have realized after prolonged inactivity is such problems have psychological angle as well. After following the physiotherapy and providing proper rest for the knee, I think I do not have that pain in the knee anymore. But, When I try to walk, the command center of the nerves in brain simply deny. It does not order to step. I am afraid that if I step or put pressure on my right foot, I might again get that pain and result in extended inactivity.
This is a very weird situation. 

Read More