जिम्मेवारीको नवीकरण

नेपाल साप्ताहिकको मेरो स्तम्भ बायाँ फन्कोबाट

राजनीतिभन्दा पृथक् विषयहरूमा 'बायाँ फन्को'लाई सीमित राख्ने ध्याउन्न बेलाबेला असहज हुने गर्छ किनभने अचेल हाम्रो समाजमा हरेक कुराको राजनीतीकरण हुने गरेको छ । त्यसैले बेलाबेला हाँडीबाट उछिट्टएिको तातो मकैजस्तो बनेर 'बायाँ फन्को' राजनीतिको भुंग्रोमा हाम फाल्न पुग्छ, नचाहँदा नचाहँदै । यसपटक पनि त्यस्तै भएको छ । राजनीतिक गतिविधि र त्यहाँको अखडामा हुने उठापटकले एउटा आमनागरकिलाई पर्ने हदसम्मको असर पर्ने बेलामा आँखा चिम्लेर समस्याहरू नदेखिए पनि हराउनचाहिँ हराएका हुँदैनन् । देश हाँक्ने मान्छेहरूले गरेका कुराहरू जटिलताको पराकाष्ठामा पुगेर भ्रामक भएको बेलामा, तिनका कुराहरू बाझेर मान्छेपिच्छे आएका फरक अभिव्यक्तिहरूले आफ्नो बुझ्ने क्षमतामा नै धमिरा लगाइदिएको बेलामा हामीजस्ता नागरकिलाई आफू र आफ्नाहरूका साथै देशकै भविष्यका बारेमा अत्यास लाग्नु स्वाभाविक पनि हो ।

Read More

धर्मको ढ्वाङ्ग

अचेल हामीमा सप्ताह र नवाह नामका पुराणहरू लगाउने बेला एउटा नयाँ धार्मिक संस्कारको विकास हुन थालेको छ । त्यसको प्रारूप फेरएिको छ । सबै कुरामा जस्तै त्यसमा पनि मूल कारण पछाडि परेर होडबाजी हावी हुन थालेजस्तो लाग्छ । अनि, यो विज्ञापनको युग हो भन्ने कुरालाई अलि बढी नै गम्भीरतापूर्वक लिएर धर्म गर्न थालिएको भान पर्दैछ ।

कुनै आफन्त वा छिमेकीले लगाएको सप्ताहलाई मात खुवाउने र त्यसमा भन्दा बढी श्रद्धालुहरू आउने सप्ताह लगाउनका लागि अर्को छिमेकी वा नातेदार सकसकाउन थाल्छ । यस्ता सप्ताहको अर्को एउटा विरक्तलाग्दो विशेषता हुन्छ, कौसीमा लगेर चारैतिर फर्काएर राखिएका ठूलो आवाज आउने ढ्वाङहरू । त्यो जोडिएको हुन्छ, तल पुराणवाचन गर्ने पण्डितका सामु ठड्याइएको माइकमा । अनि, वरपिरकिा छरछिमेकलाई हुने प्रताडनाको कुनै मतलब नराखी सात वा नौ दिनसम्म यो धार्मिक आतंक चलिरहन्छ ।

चर्को र कर्कश स्वरमा पण्डितको पुराणवाचन, उनी थाकेका बेला भजनका रेकर्ड अनि त्यो पनि थाकेका बेला परविार वा आगन्तुकमध्ये इच्छा भएका कसैले पनि जस्तोसुकै स्वरमा गाएका भजनहरू निरन्तर बजिरहन्छन् । धर्मकर्म गर्न लागेका मान्छेको विरोध पनि कसले गर्न सकोस् ? ज-जसलाई यो पुण्य र धर्म कमाउने खर्चालु तरकिामा विश्वास लाग्छ, ज-जसले यसरी वरत्रपरत्र सुधार्न सकिन्छ भनेर मान्छन्, त्यो उनीहरूको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता हो । तर, आफ्नो त्यो स्वतन्त्रता उपभोग गर्ने क्रममा उनीहरूले छरछिमेकको शान्तिपूर्वक बस्न पाउने स्वतन्त्रताको चाहिँ हनन गररिहेका हुन्छन् । आफू नास्ितक र अधार्मिकमा गनिने डरले छिमेकीहरू पनि मनमनै दिन गनेर बस्न थाल्छन् । भजनकीर्तन नगर्न कसरी भन्ने ?

कसैको घरमा बिरामी मान्छे होलान्, जसलाई समयमा सुत्नु जरुरी होला । राम्रो निन्द्रा नपरेका कारण उसको रोग बल्भिmन सक्ला । ढ्वाङ बजाउनेहरूको सायद पुराण र भजन सुनेपछि रोग पनि निको हुन्छ भन्ने मान्यता होला । यस अर्थमा उनीहरू आफूले छिमेकको पनि कल्याण गररिहेको ठान्लान् । कसैको घरमा जाँच नजिक आएका केटाकेटी होलान्, जसको पढाइमा त्यसले व्यवधान ल्याएको हुन्छ । कोही मानसिक रूपमा शान्त रहेर एकाग्रतापूर्ण काम गर्नुपर्नेहरू पनि होलान् । सात रात, नौ रात राम्ररी निदाउन नपाएको मान्छे आफ्नो काममा दिनभर िखट्नुपर्दा उसको अवस्था कस्तो हुन्छ ? के त्यसले उसको काम र उसले दिनुपर्ने नतिजामा पनि नकारात्मक असर पर्दैन र ? तर, पुण्य कमाउन सप्ताहजस्तो महान् काम फत्ते गर्न लागिपरेका मान्छेहरूलाई त्यस्ता झीनामसिना कुराहरू सोच्ने फुर्सद कहाँ हुन्छ र ? उनीहरूका लागि त त्यतिबेला टोलछिमेकमा अरू पनि बस्छन् भन्ने कुराको कुनै मतलब हुँदैन ।

सारा संसार भुलेर उनीहरू त ईश्वरमा लीन जो भएका हुन्छन् । फलतः बिहान ४ देखि राती १२ बजे वा उस्तै परे रातैभर िकेही नभए बरु दोहोरीका तुक्कामा बनेका भजनहरू घन्किरहन्छन् तर ढ्वाङले विश्राम पाउँदैन । के त्यसरी पनि धर्म हुन्छ होला ? के त्यसबाट साँच्चै पुण्य कमाइन्छ होला ? हुन त धर्म भनेको आस्था हो । ज-जसलाई यसमा आस्था छ, आफ्नो तरकिाले, आफ्नो चेतनाको स्तर अनुसार, चाहेको हिसाबले कसैले पनि गर्ने कामलाई र उसको आस्थालाई सम्मान गर्नुपर्छ । तर, त्यसरी टोलछिमेकलाई रातदिन तनाव हुने गरी छानाछानामा ढ्वाङ नराखेर उहाँहरूले पनि अरूको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र जीवनको सम्मान गर्न सक्नुपर्छ । भगवान् भनेको आकाशमाथि बस्छन्, पुराण लगाएको नसुन्लान् र दिनुपर्ने फल नदेलान् भनेर उनको कानसम्मै पुगोस् भनेर त्यसो गरएिको त पक्कै होइन होला ।

मानव इतिहास र विकासक्रमलाई नियालेर हेर्दा समाजको संरचना बन्न थालेको बेलादेखि नै हरेक सभ्यतामा केही चतुर मान्छेहरूले आफ्नो वर्चस्व पछिसम्म कायम गर्नका लागि अनेकौँ कुराको प्रादुर्भाव गरेको पाइन्छ । त्यसमध्ये एउटा धर्म पनि हो । धर्मका नाममा जति व्यापार, विवाद, लडाइँ र विभाजन सायदै अरू कुनैका लागि भएका होलान् । मानिस भनेको दूरदर्शी जात हो । तर, कहिलेकाहीँ ऊ चाहिनेभन्दा बढी दूरदर्शी बन्ने प्रयासमा अनिश्चित भविष्यका लागि निश्चित वर्तमानलाई बिर्सेर उल्लू बन्न पुग्छ । मान्छेलाई धर्मकर्म गर्ने रहर हुन्छ । उसलाई पुण्य कमाउने धोको पनि हुन्छ । तर, धर्म के गरेर हुन्छ र पुण्य कसरी कमाइन्छ भनेर बेलाबेला मान्छेलाई थाहा हुँदैन । त्यस्तो बेलामा मान्छेले नै बरगल्याउने काम गरेर आफ्नो फाइदाका लागि उसलाई खौरििदन्छन् । आफू मुडिएको थाहा नपाएर मान्छे दंग पर्छ ।

के पौराणिक ग्रन्थहरू पढेर, बिहान-बेलुका भजन गरेर, फुर्सद पाउनासाथ मन्दिर धाएर मात्र धर्म हुन्छ ? भगवान्का नाममा अनेकौँ खर्च गरेर वा भगवान्का लागि भनेर भोग चढाएर मात्र पुण्य प्राप्त हुन्छ ? बिहान-बिहान पशुपति वा बगलामुखी धाएर अनि दिनभर अरूको खुट्टा तान्न हिँडेर धर्म हुन्छ ? धर्म भनेको त एउटा मान्छेले अर्को मान्छेप्रति सद्भाव राखेर, अरूको कुभलो नचिताएर र जानीजानी अरूको हानि-नोक्सानी नगरे पो हुन्छ त ! पुण्य प्राप्ति भनेको आफ्नो विचार र व्यवहारमा शुद्धीकरण ल्याएर, रसि, राग र ईष्र्याजस्ता कुराहरू त्याग्न सके पो त कमाइन्छ । त्यो सब नहुने हो भने आडम्बर प्रदर्शनले मात्र वरत्रपरत्र सुधि्रन्छ अथवा कुनै वैतरण्िाी पार हुन्छ भनेर कसरी विश्वास गर्न सकिन्छ ? 

Read More

सिर्जना र पुरस्कारको व्यवसाय

एक जना परििचतको निमन्त्रणा प्राप्त भयो । अचेल प्रविधिले धेरै कुरा सजिलो बनाइदिएको छ । धेरैजसो निमन्त्रणाहरू मोबाइलको एसएमएसमा प्राप्त हुन्छन् । एक हिसाबले यो सही कुरा पनि हो । अस्तव्यस्त काठमाडौँको यातायातको चापले गर्दा पहिलेपहिले भए नजिकै लाग्ने गन्तव्यहरू पनि अचेल चाइना बोर्डरजत्तिकै दुर्गम लाग्न थालेका छन् । यस्तो बेला १० दिशामा निमन्त्रणा पुर्‍याउनु भनेको सरकार र प्रतिपक्षीको कुरा मिल्नेजत्तिकै असम्भवप्रायः हुने गर्छ । त्यसैले अचेल धेरैजसो बिहे, व्रतबन्ध, चलचित्र प्रदर्शन, जमघट, आन्दोलन, जुलुस सबैका सूचना र निम्तो एसएमएसमा आउन थालेका छन् । त्यसैले ती निमन्त्रणाहरू कुनै सुपरमोडलका परधिानजस्ता संक्षिप्त हुने गर्छन् । ती परििचतको निमन्त्रणा पनि त्यस्तै थियो । त्यसबाट प्राप्त जानकारी कति थियो भने, उनले लेखेका कुनै किताबका लागि उनले प्राप्त गरेको कुनै पुरस्कारको खुसीयालीमा कुनै सेकुवा कर्नरमा हुने जमघटका लागि निम्त्याइएको थियो ।

त्यो जमघटमा पुगेपछि मात्र पुरस्कारको नालीबेली र वृत्तान्त थाहा भयो । कुनै नाम नै नसुनिएका वरष्िठ समाजसेवीका नाममा स्थापित ५ हजार १ रुपियाँ नगद र प्रशंसापत्रसहितको सो पुरस्कार उनले नामै नसुनिएको उनको कुनै साहित्यिक पुस्तकका लागि करबि-करबि सय जनाको विशाल समूह अटाउने कुनै प्रेक्षालयमा आयोजित एक भव्य समारोहबीच केही दिनअघि प्राप्त गरेका रहेछन् । ए ! यस्तो नाम गरेको पनि स्टेसन रहेछ भनेर श्रोताहरूको सामान्य ज्ञान बढाउने कुनै एफएमले त्यसबारे ठ्याम्मै एक घन्टा प्रसारण पनि गरेको रहेछ अनि केही छापामा पनि कतै कुनै भित्री पृष्ठमा लागि परेरै खोज्यो भने फेला पर्ने समाचार पनि त्यसका बारेमा आएको रहेछ । पहिलो संस्करण १ हजार १ प्रति छापिएको भनिएको उक्त पुस्तकको प्रकाशकमा उनकै श्रीमतीको नाम थियो र भूमिका लेख्दा उनले नछुटाईकन सम्झीसम्झी आफ्ना ससुरालीका सबै मान्यवर र सालासालीको नाम लेख्न भ्याएका थिए । बजारका कुनै पुस्तक पसलको मुख नदेखेको सो कृतिका छापिएका प्रतिहरू उनले चिनेजाने र भेटेजतिका सबैलाई दस्तखतसहित बाँड्न भ्याइसकेका पनि रहेछन् ।

अरूका कृतिहरू पढ्दापढ्दै अघिल्लो वर्ष एक दिन अचानक उनलाई आफूभित्र पनि एउटा सिर्जनशील लेखक लुकेर बसेको रहेछ र अब त्यो लेखक बाहिर आउनका लागि मरहित्ते गररिहेको छ भन्ने दिव्यज्ञान प्राप्त भएको थियो । अनि, उनले आफ्ना दिवंगत मातापिताका संस्मरणमा एउटा शोककाव्य लेखेर आफ्नो सिर्जनशीलताको पंखा फिँजाएका थिए । उनको पुस्तकको पछिल्लो गातामा लेखकका अन्य कृतिहरू भनेर त्यो शोककाव्यको नाम अप्रकाशित भनेर उल्लेख गरएिको थियो । त्यसबाहेक पनि राजनीतिक विश्लेषण, निबन्ध, यात्रा संस्मरण, कथासंग्रह, कवितासंग्रह, गजल, मुक्तक र हाइकु विधाका पनि झन्डै एक दर्जन नामहरू त्यहाँ उल्लेख थिए । उनले पाएको प्रशंसापत्रमा उनले नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा पुर्‍याएको अनवरत योगदानको कदर गर्दै भन्ने वाक्यांश छुटेको थिएन । जसको नाममा स्थापित पुरस्कार उनले पाएका थिए, ती महान् समाजसेवीको जीवनी पनि उनले लेख्दै गरेका छन् भन्ने कुरा पनि त्यस जमघटमा सुनियो ।

हुन पनि हो अचेल यति धेरै प्रतिष्ठान र यति धेरै मान्छेका नाममा पुरस्कारहरू स्थापना भएका छन्, जसको लेखाजोखा राख्नका लागि कुनै अन्वेषकले ठूलै कसरत गरेर पनि भ्याइनभ्याई हुन्छ होला । अधिकांश नामै नसुनिएका समाजसेवी, प्रसिद्ध उद्योगपति व्यापारी र महाकविका नाममा स्थापित पुरस्कारहरूको बाढीमा अब त कुनै लेखकले कुनै पनि पुरस्कार पाएको छैन भन्यो भने अचम्म माने हुने अवस्था आइसकेको छ । त्यसैले पुरस्कार भनेको अचेल गतिलो/अगतिलो कुनै पनि लेखकका लागि प्रतिष्ठाको प्रतीकजस्तै भइसकेको छ ।

पुरस्कार भन्ने कुरा सम्मानसँग गाँसिएको हुनुपर्छ । कुनै पनि कामका लागि कसैलाई पनि प्रदान गर्ने कुनै पनि पुरस्कारले मान्छेलाई आफ्नो कर्मक्षेत्रमा अझ बढी कटिबद्ध भएर लागिपर्नका लागि प्रेरति गर्नुपर्छ । त्यो उसले आफ्नो क्षेत्रबाट समाज, देश र जनताका लागि पुर्‍याएको योगदानका लागि प्रदान गरनिुपर्छ । अनि, कसको नाममा त्यो पुरस्कार स्थापित भएको भन्ने कुरासँग पनि पुरस्कार पाउनुको गर्व गाँसिएको हुनुपर्छ । तर, अधिकांश पुरस्कारहरू अचेल पैसा भएका मान्छेहरूले कीर्ति आर्जन गर्नका लागि स्थापित गरेका हुन्छन् । यस्ता घाँसी कुवाप्रेरति प्रतिष्ठानहरू र तिनले प्रदान गर्ने सम्मानले प्राप्त गर्नेलाई कति आत्मसम्मान र प्रेरणा प्रदान गर्छ भन्ने कुरा पनि अनुसन्धानकै विषय हुनसक्छ । अर्कोतिर गतिला पुरस्कार पनि कसैले गरेको योगदानभन्दा बढी अरू कुराबाट प्रभावित भएर प्रदान हुने गरेको प्रवृत्ति पनि देखिन थालेको छ । लेखकले लेखेर मात्र, खेलाडीले खेलेर मात्र, समाजसेवीले समाजसेवा गरेर मात्र वा कसैले पनि आफ्नो कर्म इमानदारीपूर्वक गरेर मात्र त्यो क्षेत्रको पुरस्कार पाउन योग्य हुँदैन । आफ्नो मार्केटिङ् उसले वा उसका शुभचिन्तकहरूले कसरी गरेका छन्, त्यसका आधारमा उसका सिर्जनाको उचाइ निर्धारण हुन थालेको छ, उसको छवि बन्न थालेको छ । त्यसैले अचेल सर्जकहरू कुनै पनि सिर्जना गर्न सुरु गर्दा के विषयमा कस्तो कुरा लेख्ने भन्दा पनि पहिले कुन पुरस्कार पड्काउनका लागि लेख्ने भनेर गम्न थालेका पनि केही उदाहरणहरू यदाकदा देखिन/सुनिन थालेका छन् ।

सम्राटको नयाँ लुगा भन्ने पुरानो कथाजस्तै अहिले पनि धेरै नग्न चीजलाई बुद्धिजीवीले मात्र देख्ने भनेर प्रचार गर्ने गरएिको छ र त्यस्ता नग्नतामा गज्जबको परधिान देख्न सक्ने बुद्धिजीवीहरूको कमी पनि हाम्रो समाजमा कहिल्यै पनि भएन । हुन त आजको युगलाई बजार व्यवस्थापन र विज्ञापनको युग भनिन्छ । नबोल्नेले अब चामल बेच्न सक्दैन रे ! त्यसैले त अचेल चतुर व्यवस्थापकहरूले स्थायी बन्ध्याकरण गरसिकेकालाई समेत परविार नियोजनका अस्थायी साधन किन्न लगाउन सक्छन् रे ! त्यसैले अचेल सर्जक र तिनका सिर्जनाहरू पनि कुनै उपभोग्य वस्तुका रूपमा बिक्री-वितरण हुन थालेका छन् । अल्पकालीन व्यावसायिकताका लागि त निश्चय नै यो सुखद संकेत होला तर दीर्घकालीन सिर्जनात्मकताका लागि यो प्रवृत्ति कतै कार्बाइड हालेर पकाएको केराजस्तो हुने त होइन ?

Read More

गोरो छालाको महात्म्य

सृष्टिको विकाससँगै मान्छेको पनि हुँदै गएको हो । यो विकासको क्रममा मान्छे जति सभ्य र सुसंस्कृत हुँदै गयो, त्यतित्यति नै उसका विचार र दृष्टिकोणहरू पनि फराकिला हुँदै गए । एउटा मान्छेले आफूजस्तै अर्को मान्छेलाई माया गर्न सिक्दै गयो, सम्मान गर्न जान्दै गयो अनि अरूलाई पनि आफूसरह ठान्नुपर्छ भन्ने बुझ्दै गयो । तर, त्यति हुँदाहुँदै पनि कतै न कतै मान्छेले अर्को मान्छेलाई आफूभन्दा कमजोर कसरी बनाउने, अरूमाथि आफ्नो सर्वोच्चता कसरी कायम गर्ने भन्ने कुराहरू पनि सिक्दै गयो । यी दुईथरी मान्यता भएकाहरूको विचार र व्यवहारको लडाइँ कतै न कतै कुनै न कुनै रूपमा चली नै रह्यो । कहिले त्यसलाई धर्मको छाला ओडाएर लडियो, कहिले कुनै विचार र वादको रूपमा भिडाइयो । त्यसले गर्दा आधुनिक विश्वको इतिहासमा लाज, शरम, ग्लानि र पश्चात्ताप गर्नुपर्ने थुप्रै दुर्घटनाहरू भएका छन् । 

विश्व इतिहासको एउटा यस्तो लाजमर्दो चरण त्यतिबेलालाई मान्न सकिन्छ, जतिबेला गोरो छाला भएकाहरूले कालो छाला भएकाहरूलाई आफूभन्दा निम्न कोटिका प्राणी भनेर छिःछिः दूरदूर गरे । त्यति मात्र होइन, उनीहरूलाई दास बनाएर लामो समयसम्म उनीहरूमाथि हैकम चलाए । काला मान्छेहरूको मानव अधिकार भन्ने कुनै कुरा नै हुँदैनथ्यो । अमेरकिामा निकै पछिसम्म त्यस्ता दासहरूले बिहे गर्न पाउँदैनथे । त्यो युगमा उनीहरूमाथि भएका अत्याचारहरूका बारेमा पछि आएर कति सिनेमा बने, कति किताब लेखिए भनेर गनिसाध्य नै छैन । ती कुराका वर्णनहरू मात्र पढ्दा पनि आङ सिरङि्ग हुन्छ । भोग्नेहरूले कसरी भोगे, त्यो कल्पनासम्म पनि गर्न नसकिने कुरा हो । विस्तारै मान्छे मान्छे बराबर हुन्छ भन्ने विचारले विजय पाउँदै गयो र संसारबाट रंगभेद निमिट्यान्न पार्न विवेकशील मान्छेहरू लागिपरे । तर, यो विभेदले यति गहिरो जरो गाडिसकेको थियो, यो कुनै न कुनै रूपमा कतै न कतै रावणको काटिएको टाउको जस्तै पलाइरहन्थ्यो । यसको नाभी कहाँ छ भनेर खोज्न मान्छेहरूलाई हम्मेहम्मे पररिह्यो । अरू त कुरा छोडौँ, विकास र मानव अधिकारको कुरामा आफूलाई सबैभन्दा अगाडि देख्न चाहने अमेरकिाजस्तो देशमा समेत बीसौँ शताब्दीको सुरुसम्म पनि कुनै अमेरकिनले कालो जाति वा मलाय समूह भनिने देशका महिलासँग बिहे गरेमा उसले अमेरकिाको नागरकिता पाउँदिन थिई । कमिटेड भन्ने किताब लेख्नका लागि एलिजाबेथ गिलवर्टले गरेको अनुसन्धानमा पत्याउनै नसकिने केही यस्ता उदाहरणहरू पाइन्छन् । 

सन् १९३० ताका पल पपेनो नामका मानिसले गोरा सन्तानहरू मात्र जन्मिनुपर्छ र भविष्यमा गोराहरूको मात्र बाहुल्य हुनुपर्छ भनेर ह्युम्यान बेटरमेन्ट फाउन्डेसन भन्ने संस्था नै खोलेका थिए । गलत रंगका मान्छेहरूको संख्या बढेकामा उनी चिन्तिन भएका थिए । त्यस्ता मान्छेहरूलाई सन्तान उत्पादन गर्नै नसक्ने बनाइदिनुपर्छ भन्ने उनको मान्यताबाट प्रभावित भएर नाजीहरूले जर्मनीमा चार लाख मान्छेहरूका सन्तान उत्पादन गर्ने क्षमता नाश गरििदएका थिए । अमेरकिामा नै पनि यो विचारका कारण ६० हजार गलत रंगका मान्छेहरूले आफ्नो त्यो क्षमता गुमाउन बाध्य हुनुपरेको थियो । 

त्यहाँ गलत रंग भएकाहरूसँग प्रेम मात्र गर्नेहरूलाई पनि झ्यालखानामा हाल्नसक्ने प्रावधान त बल्ल सन् १९६७ मात्र आएर हटेको थियो । १९५८ मा रचिार्ड लभिंग भन्ने मान्छेले एक जना कालो जातिकी युवतीसँग बिहे गरेको आरोपमा उनीहरूलाई पक्राउ गरेर जेल नै हालिएको थियो भन्ने कुरा पत्याउन गाह्रो पर्छ । उनीहरूका विरुद्ध अदालतको फैसलामा भनिएको थियो, भगवान्ले स्वयं थरीथरी रंग र वर्णका मान्छेहरूलाई बनाएर संसारको फरक-फरक भागमा बसाएका हुनाले उनी पनि यी एकआपसमा मिलून् भन्ने चाहँदैनन् । यो निर्णयलाई उल्टाउनका लागि मानव अधिकारवादी वकिलहरूले १९६७ सम्म प्रयास गर्नुपरेको थियो ।

अहिलेको समाजमा यस्ता कुरा गर्नेहरूलाई 'रेसिस्ट' भनेर बहिष्कार गरन्िछ । रंगभेदको कुरालाई निरुत्साहित गर्नका लागि सक्नेजति प्रयासहरू विश्वमा भइरहेका छन् । तर पनि पपेनोका विचारहरू प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपमा अहिले पनि हामीचाहिँ हाम्रो वरपिर िदेख्न सक्छौँ । यो ठूलो विडम्बना हो । गोरो छालाप्रति हाम्रो आशक्ति अझै पनि मरेको छैन भन्ने कुराका प्रमाणहरू बग्रेल्ती देख्न सकिन्छ । छोरी काली छ भने बिहे गर्न गाह्रो हुन्छ भन्ने पीरले बाबुआमालाई अझै सताउन छोडेको छैन । राम्रो मान्छेको उपमा भनेको गोरो वा गोरी भन्न हामीले अझै पनि कहाँ छोडेका छौँ ? आकर्षणको पहिलो विन्दु नै गोरो छाला हुने गर्छ, किन ?

रंगभेदी विचारका सबैभन्दा ठूला पक्षपातीहरू हुन्, छाला गोरो बनाउने क्रिमका उत्पादकहरू र तिनका आतंककारी विज्ञापनहरू । कहिले ध्यान दिनुभएको छ भने तिनले के प्रचार गररिहेका छन् भनेर तपाईं-हामीलाई डर लाग्नुपर्ने हो । काली केटीको बिहे हुँदैन, काली केटीले जागिर पाउँदिन, कालो केटा गतिलो काम गर्न सक्दैन, प्रेमिका बनाउन सक्दैन किनभने उसलाई कुनै केटीले हेर्दिन, पत्याउँदिन । काला मान्छेहरू अरूको अगाडि पर्न सक्दैनन् । तर, जब तिनले फलानो फलानो क्रिम लगाएर केही सातामा गोरो छाला पाउँछन् अनि मात्र तिनको सबैथोक सुध्रन्छ । गोरी भएपछि मात्र एउटी केटीले जागिर पाउँछे । उसलाई अस्वीकार गरेर गएको केटा उसको चरणकमलमा पर्न आउँछ । कालो हुन्जेल एक्स्ट्रा मात्र भएको केटालाई गोरो हुनासाथ निर्देशकले नायक बनाउँछ । कस्तो गरबि मानसिकताको खेती गररिहेका छन् यिनीहरू ? 

१ हजार ६ सय गर्लप|mेन्ड भएका कृष्णजीको छाला गोरो थिएन रे ! हामीले देखेका/सुनेका मात्रै कुरा गर्ने हो भने अब्राहम लिंकन, एडी मर्फी, नाओमी क्याम्पबेल, ओप|mा विन्प|mे, नेल्सन मन्डेला, बाराक ओबामा, बियोन्से, रहिाना, विल स्िमथजस्ता अनगिन्ती नामहरूका बारेमा तिनले सुनेका छैनन्, जो समाजको हरेक क्षेत्रमा अब्बल हुन सक्षम भएका छन् । र, ती उपलब्धिका शिखरमा पुग्नुअघि ती कसैले पनि कुनै क्रिम लगाएर आफ्नो छालालाई गोरो बनाउनु परेको थिएन ।

Read More

हातैमा जे धूलो...

फरकफरक भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक परविेशले अनि उसले पाएको शिक्षादीक्षा र संस्कारले एउटा मान्छेभन्दा अर्को मान्छेलाई फरक बनाउँछ भन्ने मान्यता छ । उसका आनीबानी, सोचाइ, बोलीचाली, लबाइखबाइ, चरत्रि र प्रकृति ती कुराहरूले निर्धारति गरेका हुन्छन् । त्यसैले त सबैको जीवन एउटै भए पनि भोगाइ अलगअलग हुन्छन्, सबैका दुईवटै आँखा भए पनि तिनले देख्ने कुराहरू फरकफरक हुन्छन् । दुईवटै कान भए पनि सुन्ने कुराहरू फरकफरक हुन्छन्, एउटै कुरा सुने पनि बुझ्ने कुरा पृथक् हुन्छन् । पाँचैवटा इन्दि्रयका बनोट र कार्यप्रणाली एउटै भए पनि तिनले अलग अर्थ लगाउने गर्छन् । छैटौँ इन्दि्रय भनिने चेतनाको स्तर र बानीबनोटको भिन्नताले त्यो फरक ल्याएको हुन्छ । तर, यति हुँदाहुँदै पनि हरेक मानिसका केही कुराहरूमा भने उदेकलाग्दो समानता हुन्छ । त्यो मान्छे चाहे कणर्ालीको विकट पहरामा बसोस् वा क्यालिफोर्नियाको उत्तरआधुनिक सहरमा, मान्छेका केही यस्ता कुराहरू हुन्छन्, जसमा गएपछि ऊ एउटै हुन्छ । तिनैमध्ये एउटा आधारभूत मानसिकताको कथा भन्छ यो गीतले, हातैमा जे धूलो, झरेपछि त्यै सुनको फूल...।

एउटा कठीन पदयात्राको बाटो थियो । नाक ठोकिने ठाडो उकालो, बाँदर लड्ने भीरहरू र गन्तव्यमा पुग्नका लागि अनेकौँ व्यवधानहरू थिए त्यो बाटोमा । टुप्पोमा पुग्नुभन्दा अलि तल सबैभन्दा अप्ठ्यारो थियो, जहाँ पुगेर चढ्ने मान्छेहरू या चिप्लन्थे या थाकेर आरोहण परत्ियाग गर्थे । त्यहाँ एउटा बूढो बरको रुख थियो, जहाँ कुनै पनि आरोहण दलका सदस्यहरू सुस्ताउँथे, छलफल गर्थे, असहमतिका कुराहरूमा बाझाबाझ गर्थे, आफ्ना समस्याहरू बिसाउँथे । तिनमध्ये केही सुल्झन्थे पनि, केही थाँती रहन्थे । तर, त्यो रूखको उपस्िथतिलाई सबैले सामान्य रूपमा लिएका थिए । बेलाबेला कसैलाई लाग्थ्यो पनि, यो रूख अब बूढो भइसक्यो, यसमा अब केही फल्दैन । एकदिन त्यो रूख ढल्यो । रूख ढल्नुअघि त्यसलाई काटे पनि हुन्छ, यसमा अब के फल्छ र भन्नेहरूलाई लाग्न थाल्यो, थाकेर त्यहाँमुनि आएपछि केही नभए पनि सियाँलमा सुुस्ताउन त पाइएको थियो । आफूलाई छहारी दिने अर्को रूखको विकल्प सोच्न थालेपछि मात्र उनीहरूले हेक्का गरे, त्यो बूढो वरको रूख ठडिन कति समय लागेको थियो, कति घामपानी, आँधीहुरी, तुषारो र असिना पचाएर दह्रो भएको हुनुपर्छ त्यो रूख । तर, रूख ढलिसकेको थियो ।

हुन पनि हो, नियालेर हेर्ने हो भने हाम्रो नियमित जिन्दगीमा हामीसँग भएका कुराहरू, हाम्रा सम्बन्धहरू र हाम्रा उपलब्धिहरूसँग हामी ढुक्क हुने गर्छौं । हामीलाई केही समयपश्चात् ती सबै कुराको स्थायित्वमा कुनै शंका पनि लाग्न छाड्छ । त्यो आश्वासनको बेला हामी सोच्न पनि चाहँदैनौँ, संसारमा कुनै पनि कुरा अजर र अमर छैनन् । सृष्टिको अकाट्य नियम नै हो, हरेक कुराको एउटा उमेर हुन्छ, समयावधि हुन्छ । हरेक कुराले अरू कुराहरूका लागि ठाउँ बनाउनका लागि आफूले ओगटेको स्थान खालि गर्नैपर्छ । अरूका जीवनमा यस्ता घटनाहरू परेको देख्दा र सुन्दा पनि हामीभित्रको हामीलाई आश्वस्त बनाउने एउटा कुनै प्रणालीले त्यो हामीलाई पर्ने कुरा होइन भनेर दिग्भ्रमित बनाउँछ । त्यसैले हामी आफूमाथि आइपर्न सक्ने विपत्ति वा आफूले गुमाउनुपर्ने कुराको अभावको प्रभावबारे पूर्वतयारी गर्नबाट अल्छी गर्छौं । जब मान्छेले आफ्नो कुनै कुरा गुमाउँछ अनि मात्र उसलाई आफ्नो जीवनमा प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपमा त्यसले कति सकारात्मक प्रभावहरू पारेको थियो भन्ने कुरा थाहा हुन्छ । तर, त्यसपछि उसले जतिसुकै रोइकराई गरे पनि गुमेको कुरा फिर्ता हुँदैन ।

अनि, गुमेका कुराको अभाव र तिनको महत्त्वका बारेमा दुईवटा पाटाहरू हुन्छन् । एउटा पाटामा ती मान्छेहरू जसलाई वास्तवमै दुःख लागेको हुन्छ, अर्को पाटोमा ती मान्छेहरूलाई जसलाई या त कुनै दुःख हुँदैन वा त्यो गुमाइले उसलाई प्रत्यक्ष असर गरेको हुँदैन । तर पनि यो दोस्रो पाटाका मान्छेहरू सबैभन्दा ठूलो स्वरमा गुमेको कुराको महिमा वर्णन गर्न उद्यत हुन्छन् । औपचारकिताको यो नाटक यतिपटक दोहोरइिसकेको छ, यसको एक/एक दृश्य र संवाद हामीलाई कण्ठस्थ छ । यो नाटकको वियोगान्त दृश्यका लागि यति धेरै गोहीका आँसुहरू बगेका छन्, त्यसले गर्दा आउने लामो समयसम्म लोडसेडिङ्को समस्या नै सायद समाधान हुन्छ होला ।

त्यसैले मान्छेले आफ्ना सम्बन्धहरू र उपलब्धिहरूको उचित सम्मान र मूल्यांकन बेलैमा गर्नुपर्छ, त्यसको सम्मान त्यो रहँदै गर्नुपर्छ । तर, मान्छेलाई किन हातमा रहँदै सुनको फूलको महत्त्व थाहा हुँदैन ? किन त्यतिबेला त्यो धूलोजस्तो लाग्छ ? संसार मात्र नभई अन्तरक्ष्िासमेत विजय गर्न सक्छु भनेर गर्व गर्ने मान्छे किन आफूभित्रको यति सानो दोषसँग लड्न सक्दैन । किन मान्छे गुमिसकेको कुरामा मात्र राम्रा पक्षहरू देख्छ ? किन मान्छेले आफूसँग रहुन्जेल अर्को मान्छेको दोष मात्र केलाउँछ, उसको खुट्टा तान्छ, वैमनस्यता पाल्छ, खेदो खन्छ अनि त्यो नरहेपछि त्यही कुराको गुणगान गर्न थाल्छ ?

दिलमाया दिलमाया खै कसको भूल...?

Read More

जिन्दगीको म्याराथन

धेरैअघि कतै कुनै विद्वान्को एक उक्ति पढिएको थियो, 'गल्ती नदोहोर्‍याउन पहिलोपटक नै त्यो नगर्नू ।' तिनका अनुसार एकपटक गल्ती गर्नेले पटकपटक गल्ती गर्छ । गल्ती नै नगर्ने मान्छेहरूका कल्पना गर्न सक्ने र आदेश दिन सक्ने ती विद्वान्ले आफूले जीवनमा गल्ती गरे वा गरेनन्, त्यसलाई दोहोर्‍याए वा दोहोर्‍याएनन् भन्ने कुराचाहिँ थाहा भएन । 

तर, त्यतिबेला निकै सटीक र सार्थक लागेको त्यो भनाइ अहिले आएर सायद आदर्शका कुराहरू गर्नका लागि मात्र हो भन्ने भान हुन्छ । किनभने, घोडा चढ्ने मान्छे लड्छ, नलडी घोडा चढ्न सकिँदैन । त्यसैले लड्ने डर हुने मान्छेले केही गर्न सक्दैन । अझ भनौँ भने लडेपछि उठ्न डराउने मान्छे पनि अघि बढ्न सक्दैन । हामी सानो छँदा बामे सर्नेबाट हिँड्नेमा पदोन्नति हुनेबेला कतिपटक थचारएिका छौँ । त्यस अर्थमा गल्ती गर्दै त्यससँग लड्न र उठ्न प्रकृतिले मान्छेलाई सुरुदेखि सिकाएको हुन्छ ताकि पछि गएर जिन्दगीका ठूलठूला धक्कामुक्कीमा पछारएिर पनि ऊ त्यसैगरी फेर िउठेर प्रयास जारी नै राख्न सकोस् । लड्ने, पछारनिे, भूल गर्ने भनेको मान्छेले जीवनमा बारम्बार गर्ने कुरा हो । 

हामी आममानिसको मात्र कुरा नगरौँ, इतिहास पल्टाएर हेर्ने हो भने पनि जसजसका कारण संसारको रूप र भाग्य परविर्तन भएको छ, ती ठूलठूला मानिसहरूबाट पनि भूलहरू भएका छन् । पुराण र धर्मग्रन्थहरू पल्टायो भने देवीदेवता र ऋषिमुनिहरूबाट पनि गल्तीहरू भएका छन् । राजामहाराजा र शासकहरूबाट पनि गल्ती नभएका होइनन् । महाभारत, बर्लिनको पर्खाल, विश्वयुद्ध, हिटलरजस्ताहरूको पतन, देशहरूका विभाजन, मनहरूका विभाजन, मान्छेमान्छेबीच धर्मका नाममा मारकाटजस्ता गल्तीहरू भइरहेका थिए, अझै भइरहेछन् । 

त्यसैले अज्ञानताका कारण मात्र गल्तीहरू हुँदैनन् । कहिले दम्भका कारण, मातका कारण, उन्मादका कारण, कहिले अरूका कुरा नसुन्दा अनि कहिले अरूका कुरा बढी सुन्दा मै हुँ भन्नेहरू पनि च्यापुले माटो खानेगरी पछारनिे गर्छन् । नैतिकता र उत्तरदायित्व भएको नेता, सिङ भएको स्याल र गजमणि भएको हात्ती बरु खोज्यो भने पाइन सक्ला तर गल्ती नगर्ने मान्छे संसारमा कहीँ पनि भेटिँदैन । गल्तीबाट सिक्नु र त्यसलाई नदोहोर्‍याउनु नै मान्छेले पाउने जीवनको सबैभन्दा ठूलो शिक्षा हो । इच्छाशक्तिमा दृढता हुने हो र इमानदारीपूर्वक प्रयास गर्ने हो भने संसारमा यस्ता कुनै गल्ती हुँदैनन्, जसलाई सुधार्न नसकियोस् ।

केहीअघि सम्पन्न दक्षिण एसियाली खेलकुद -साग)मा नेपालको समष्टिगत प्रदर्शन राम्रो नै रह्यो । कतिपय नयाँ नौला कीर्तिमान पनि नेपाली खेलाडीहरूले राख्न सफल भए । यहाँनिर विशेष गरी म्याराथनमा स्वर्णपदक जित्ने राजेन्द्र भण्डारीको प्रदर्शनको प्रसंग बढी सान्दर्भिक छ । यसभन्दा अघिल्लोपटक उनले चार सय मिटरको तगारो दौडमा पाएको स्वर्णपदक डोपिङ् परीक्षणमा असफल भएका कारण गुमाउनुपरेको थियो । यस किसिमको परीक्षामा असफल भएपछि संसारका अधिकांश खेलाडीहरूको खेल जीवन नै समाप्त भएको छ । तर, राजेन्द्रले आफू चढेको घोडाबाट लड्नुलाई सहजतापूर्वक लिए, खोसिएको पदक फिर्ता लिएरै छोड्ने अठोटका साथ होमिए । र, आफ्नो दक्षताभन्दा अलग प्रवृत्तिको दौडमा पनि सबैलाई उछिनेर संसारलाई चमत्कृत बनाइदिए । उनी र उनीजस्ता उल्लेखनीय प्रदर्शन गर्ने खेलाडीहरूलाई हुन त सम्मान र पुरस्कारहरू प्राप्त भइरहेका नै छन् तर त्यसभन्दा अझ बढी हुनुपर्छ भन्ने लाग्छ । किनभने, अचेल संसारमा हाम्रो देश नकारात्मक कुराहरूका लागि चर्चित भइरहेको छ । राजेन्द्र र दीपक विष्टजस्ता खेलाडीहरूले निकै हदसम्म हाम्रो नाकमा लागेको कालो धुने जमर्को गरेका छन् । सचिन तेन्दुलकरले एउटा कीर्तिमान बनाएको केही सेकेन्डभित्रै प्रधानमन्त्री र राष्ट्रपतिले उनलाई बधाई दिन भ्याइसकेका हुन्छन्, सम्मान र पुरस्कारका ताँती लाग्छन् । सबै कुरा उतैको सिक्नमा खप्पिस हामीले यस्ता कुराहरूचाहिँ किन सिक्न नसक्ने हौँ कुन्नि ! 

कुरो राजेन्द्रको हुँदैथ्यो, जसले प्रमाणित गरेका छन्, गल्ती गर्नु नराम्रो होइन, आफूले गरेको गल्तीलाई मान्छेले कुन रूपमा लिन्छ भन्ने महत्त्वपूर्ण हो । हरेक गल्तीलाई एउटा सिक्ने अवसरका रूपमा लिएर अगाडि बढ्ने हो भने मान्छे बढी परपिक्व, बढी सफल अनि समाज र राष्ट्रप्रति उत्तरदायी बन्न सक्छ । आफ्नो कमजोरीलाई शक्तिमा बदल्न सक्यो भने मान्छे आफ्नै र देशका लागि उपयोगी बन्न सक्छ । तर, त्यसका लागि आफूमा भएको कमजोरी र आफ्नो गल्तीलाई खुट्याउन सक्नुपर्छ । गल्ती नमान्ने, त्यसबाट नसिक्ने र नचेत्नेहरू आफू पनि डुब्छन् र अरूलाई पनि डुबाउँछन् । गल्ती गर्ने तर नस्वीकार्ने यस्ता मूढहरूका हातमा शक्ति र काँधमा जिम्मेवारी पनि भयो भने त्यो स्िथति अझ भयावह हुनजान्छ । 

कहिलेकाहीँ भने समय र परििस्थतिले टेम्पो चलाउन नजान्ने मान्छेलाई हवाईजहाजको ककपिटमा लगेर पाइलटको कुर्सीमा राखिदिन्छ । त्यो मान्छेले पनि जब यो आफूले जानेको कुरा होइन भन्ने नसोची हवाईजहाज उडाउन खोज्छ, तब यात्रुहरूको के हविगत होला ? आफूले नजानेका कुरा र नबुझेको प्रणालीमा जब उसले यो हुन्छ कि त्यो भनेर जथाभावी प्रयोगहरू गर्न थाल्छ, मनलाग्दी स्वीचहरू थिच्न थाल्छ, त्यो अयोग्य प्राणीलेे या त इन्जिन नै चलाउन सक्दैन, सकेछ भने पनि हवाईजहाजलाई गतिमा हाल्न सक्दैन । कथंकदाचित त्यो पनि सकेछ भने हवाईजहाजलाई धावन मार्गमा नै कुदाइरहन्छ, उडाउन सक्दैन । हुन त यो संसारमा बेलाबेला चमत्कारहरू पनि नहुने होइनन् । र, मानौँ त्यस्तै चमत्कारै भएर उडाउन पनि सकेछ भने अन्ततः त्यसले कतै लगेर दुर्घटना गर्छ, सुरक्षित अवतरणचाहिँ कुनै चमत्कारले पनि गर्न सक्दैन । 

जनताको डोपिङ् टेस्टमा बारम्बार अनैतिक, अक्षम र असफल भएका हाम्रा नेताहरूले राजेन्द्रबाट अलिकति मात्र पनि सिक्न सके, आफूलाई सुधार्न सके यिनले पनि भोलिका म्याराथनहरू जित्न सक्थे होलान् ।

Read More