Translate

Sunday, December 23, 2012

खेलका नाममा हिंसा

बायाँ फन्को ९७ 

केही दिन अघिको कुरो हो । राति निन्द्रा नलागेर म टेलिभिजनका च्यानलहरु प्याट्प्याट् परिवर्तन गर्दै थिएँ । खेलकूदको एउटा च्यानलमा म टक्क अडें । त्यहाँ एउटा अचम्मको ‘खेल’ आइरहेको रहेछ । 

हुन त त्यससंग मिल्दाजुल्दा ‘खेल’हरु त मैले पहिले पनि नदेखेको हैन तर त्यो अरु खेलहरु भन्दा केही भिन्न थियो । एउटा रिंग बनाइएको थियो । अनि त्यो रिंगको वरिपरि र माथि चारैतिर तारको जालीले घेरिएको थियो । झट्ट हेर्दा चिडियाखानामा हिंश्रक जनावरहरुलाई राख्ने ठूलो खोर जस्तो देखिएको थियो त्यो ठाउँ । चारैतिर दर्शकहरु बसेका थिए र रिंगभित्र दुइजना ‘खेलाडी’हरु थिए । उनीहरुले एउटा कट्टु मात्र लगाएका थिए र एक आर्कामाथि खनिएका थिए । 

त्यो ‘खेल’मा लात्ताले, मुक्काले, कुहिनाले, टाउकोले र घुँडाले पनि एकआर्कालाई प्रहार गर्न पाइने रहेछ । कुस्ती खेलेको जस्तो लडाउन पनि पाइने रहेछ । मैले हेर्दाहेर्दै एउटाले अर्कोलाई भुइँमा लडाएर आफ्नो कुहिनाले उसको नाकमा हिर्काउन थाल्यो । ती दुबै ‘खेलाडी’ भनाउँदाहरु कुनै पनि हिसाबले मानिस जस्ता लागेनन् मलाई । उनीहरु हिंश्रक जनावर जसरी एकआर्कालाई झम्टिरहेका थिए, चोट पु¥याइरहेका थिए । कसले पहिले कसलाई घाइते बनाएर वा परास्त गरेर जितिने हो भन्नेमात्र उनीहरुको ध्याउन्न देखिन्थ्यो । 

शायद एकआर्कालाई चिन्दैन थिए, उनीहरुको कुनै वैमनुस्यता पनि थिएन होला । एउटाले अर्कोको केही हानि नोक्सानी पनि गरेका थिएनन् होला । तै पनि ‘खेल’को नाममा उनीहरु भिडिरहेका थिए । दर्शकका रुपमा उनीहरुलाई हौस्याउन र एकआर्कालाई अझ बढी पीडा दिन अरु मान्छे भनाउँदाहरु तातिरहेका थिए । पहिलेपहिले गाउँघरतिर भाले जुधाउने भनेर कुखुरा लडाउने चलन थियो । साँढे र भेडा जस्ता जनावरहरु पनि लडाउने चलन हुन्थ्यो । मेक्सिको तिर कुकुर लडाउने पनि चलन हुन्छ । बाजीका रुपमा, जूवाका रुपमा लडाइने यस्ता जनावरहरुलाई आक्रामक र हिंश्रक बनाउनका लागि नै पालिन्छ, त्यही अनुसार तालीम दिइन्छ । 

जनावर भनेको विवेकहीन प्राणी हो त्यसैले दायाँ बायाँ केही नसोची मालिकको तालीमलाई तामेल गर्छ । अर्कोमाथि जाइलाग्छ । तर मानिस त विवेकशील प्राणी हैन र ? कसरी मानिस चिन्नु न जान्नुका मान्छेलाई झम्टिन सक्छ ? कसरी आफू जस्तै अर्को मान्छेलाई घाइते बनाउन सक्छ, रगतपच्छे बनाउन सक्छ ? हुन त अरु धेरै खेलमा नचाहँदानचाहँदै चोट लाग्न सक्छ । तर बक्सिंग, जूडो, कराते, कुस्ती जस्ता खेलहरु र तिनका अनेकौं परिमार्जित रुपहरुको प्रमुख उद्देश्य नै अर्कोलाई सकेजति चोट पु¥याउनु हुन्छ । त्यस्तो खेलका लागि तयार पारिएका ‘खेलाडी’हरु र लडाउनका लागि तयार पारिएका जनावरहरुमा के भिन्नता रह्यो त ?

माइक टाइसनले इभान्डर होलिफील्डको कानै टोकेर खाइदिएको घटना अझै मान्छेले बिर्सेका छैनन् । यहाँ नेर एउटा अर्को बक्सिंग दुर्घटनाको कुरा गर्नु सापेक्ष हुन्छ । सन् १९८२मा डुक को किम नामक कोरियाली मुक्केबाज रे बुमबुम म्यान्चिनी भन्ने अर्का मुक्केबाजसंग भिड्दै थिए । यो खेलमा उनलाई विश्व बक्सिंग संघको लाइटवेट वर्गको आफ्नो उपाधि रक्षा गर्नु थियो । तेह्र चरण खेल हुँदा पनि कोही परास्त भएको थिएन । त्यो चरणमा किमलाई म्यान्चििनीले एकदुइ पटक मात्र हैन उनान्चालीस पटक सीधा र शक्तिशाली प्रहार गरेका थिए । तर पनि किमले हार मानेका थिएनन् । रेफ्रीले पनि खेल रोकेनन् । चौधौं चरणको सुरुमै किमको टाउकोमा म्यान्चिनीले दुइ शक्तिहाली प्रहार गरेका थिए । किम पछारिए, तै पनि दश गन्नुभन्दा पहिले उनी उठेका थिए । तर रेफ्रीले खेल रोके । किमलाई सीधै स्ट्रेचरमा हालेर अस्पताल लगिएको थियो । चार दिन पछि उनको मृत्यु भयो । त्यसको एक महीना भित्रै किमकी आमा र खेल संचालन गर्ने रेफ्री दुबैले आत्महत्या गरे । 

हुन त रिंगमा मर्ने किम पहिलो मुक्केबाज पनि थिएनन् र अन्तिम पनि हैनन् । तर बक्सिंगको इतिहासमा यसलाई निकै दुःखलाग्दो दुर्घटनाका रुपमा लिइन्छ । त्यसबेला यस्तो डरलाग्दो ‘खेल’लाई बन्द गर्नुपर्छ र यस्तो ‘खेल’को औचित्य के भन्ने स्वरहरु उठेका थिए । तर ती सबै नसुनिने कानमा मात्र परे । मान्छेको सम्वेदनशीलता हेर्नुस्, यस घटनापछि बाह्र चरण भन्दा बढी खेलाउन नपाइने भन्ने नियमसम्म चाहिँ बन्यो । मुक्केबाजीको इतिहास हेर्ने हो भने अरु थुप्रै त्रासदीपूर्ण घटनाहरु फेला पर्छन् । सन् २००५ मा बेकी जेर्नेल्टस रिंगमा मर्ने पहिलो महिला मुक्केवाज बनिन् । सन् २००७ सम्मको एउटा अपुष्ट आँकडाका अनुसार बक्सिंग खेल्दा चोट लागेर अहिलेसम्म पन्ध्र सयको हाराहारीमा मुककेबाजहरुको निधन भैसकेको छ । सन् २०११ मा नेपालमै पनि राजु बूढामगर नामक मुक्केबाजले रिंगमा चोट लागेर ‘खेल’का नाममा ज्यान गुमाए । उनी त्यतिबेला एक्काइस वर्षका मात्र थिए । अरु यस्ता भीडन्तमूलक ‘खेल’हरुमा पनि थुप्रै मानिसहरु मरेका छन् ।

हुन त त्यस्ता खेलसंग सम्वन्धित मानिसहरुले ‘खेल’को नाम दिएपछि त्यसलाई कलाको रुपमा व्याख्या नगर्ने त हैनन् र सोच्नुपर्ने कुरा के हो भने यो कस्तो कला हो जसले अरुलाई पीडा दिन्छ ? कलाले त मानिसको मनलाई शान्त बनाउनुपर्छ । मनस्थितिलाई थीर राख्न सघाउ पु¥याउनुपर्छ । तर माथि भनिएका खेलहरु हेर्ने दर्शकको मनस्थिति कहिल्यै घोरिएर हेर्नुभएको छ ? कति उद्वेलित हुन्छन् ती खेल हेर्ने दर्शकहरु पनि ? 

तै पनि हामी थरिथरिका भीडन्तहरुमा मान्छेलाई लडाउने कामलाई ‘खेल’को रुपमा प्रवद्र्धन गर्छौं, त्यस्ता ‘खेल’हरु हेरेर रमाउँछौं । जति विकासको कुरा गरे पनि के हामीले अझै पनि आफ्नो भित्रको हिंश्रक जनावरलाई कहिले पनि जित्न नसकेका हौं त ?

Sunday, December 9, 2012

डोरी आफैले किन्न नपरेसम्म

कुनै बेला कुनै एउटा राज्यमा कुनै एउटा ठूलो तानाशाहले शासन गथ्र्यो । आफ्नो राज्यमा सबै मान्छे खुसी थिए भन्ने उसलाई लाग्दथ्यो । किनभने कसैले पनि केही कुरामा कहिले पनि कुनै गुनासो गरेको उसले सुनेको थिएन । गुनासो नगर्नु भनेको सन्तुष्ट हुनु हैन भन्ने कुरा उसले बुझेको थिएन ।  कसैले गुनासो किन गर्दैनन् भन्ने कुरा पनि उसले कहिले पनि सोचेको थिएन । त्यहाँका जनतालाई पनि गुनासो नगरेपछि सन्तुष्ट भएको प्रमाणित भइन्छ भन्ने थाहा थिएन । 

एकपटक ऊ अर्को मुलुकका शासकको निमन्त्रणामा त्यहाँको भ्रमणमा गयो । उसलाई त्यहाँको शासकले आफ्नो मुलुकका भए जति राम्रा कुराहरु देखाएर प्रभावित पार्न खोज्यो र आफूलाई जनताले कति मान्छन् भन्ने कुरा देखाउन खोज्यो । तर तानाशाह न हो, ऊ त्यस्ता कुनै पनि कुराबाट प्रभावित भएन र उसले सोध्यो,
“शासकको रुपमा तिम्रो शक्ति कति छ भन्ने कुरा मलाई देखाउनु छ भने बिना कुनै कारण पाँच जना सरकारी कर्मचारीको जागीर खोसेर देखाऊ ।”

Thursday, December 6, 2012

.....हिमाल बेच्न पाइयोस्


published in Naagarik daily.

नभेम्वर ३, २०११, बिहान पौने सात बजे
पोखराको टूरिष्ट बस पार्क । माकलटोपी लगाएको एउटा बूढो मान्छे यता र उति गर्दै छ । बस चढ्न आएका ‘खैरे’ हरुलाई उसका अभ्यस्त आँखाहरु तौलन खोज्दैछन् । हातमा बोकेको एउटा हिमश्रृँखलाका लाम्चो पोष्टर फिंजाएर देखाउँदै ऊ खैरेका झुण्डझुण्ड चाहार्दै छ ।
‘व्यूटीफूल माउण्टेन सर । चीप एण्ड बेस्ट ।’

Sunday, November 18, 2012

अवतारको आशा

बायाँ फन्को ९५

फेरि एकपटक अन्यौलग्रस्त भएको छ नेपालको राजनैतिक परिदृश्य । हुन त कहिले चाहिँ यो स्पष्ट थियो भन्ने कुरा पनि आफ्नै ठाममा छ । त्यस अर्थमा भन्दा थप अन्यौलग्रस्त भएको छ नेपालको राजनीति भनिदिए कसो होला ? राजनीति भनेको देश र जनताका हितको कुरा नभएर शक्ति र सत्ताको दाउपेच बनिसकेको छ । यस अर्थमा यो शव्दको अर्थ नै फेरिएको छ , अर्कोपटक शव्दकोष परिमार्जन गर्नेबेलामा विज्ञहरुले यसलाई ध्यानमा राख्नेछन् भन्ने आशा गरौं । अस्पष्टता र अन्यौलका लागि यति धेरै बाटाहरुसायदै यस अघि कहिले खुलेको थियो होला । नेता, कार्यकर्ता, दल, नागरिक समाजका ठेकेदार, आमञ्चार र आम जनता समेत सम्विधान सभाको पुनस्र्थापना, चुनाव, राष्ट्रपतिको दखल (कुन रुपमा र कसरी भन्ने थप अन्यौल), सैनिक हस्तक्षेप, राजतन्त्रको पुनरागमन, अर्को सशस्त्र जनआन्दोलन अथवा गृहयुद्ध जस्ता अत्यासलाग्दा कुरा गरेर अन्यौलमाथि अन्यौल थप्ने बाहेक केही गरिरहेका छैनन् । चोक, बजार, बस, रेष्टूराँ वा कुनै पनि जमघटमा हरेक मानिस एउटा न एउटा आफ्नै विश्लेषण र विकल्प प्रस्तुत गरिरहेका भेटिन्छन् । तर पनि, यथार्थमा भन्ने हो भने सबै आफैमा अन्यौलग्रस्त छन् ।

परिवर्तनको चाहना गर्नु मानव स्वभाव हो । आफू रहेको अवस्था र स्थितिबाट सन्तुष्ट नभएर अझ राम्रो कुराको खोजी गर्ने यही गुणले नै आजको संसार यस ठाउँसम्म आइपुगेको हो । विकास त्यसैका कारण भएको हो, जीवनशैली सजिलो र सुविधासम्पन्न त्यसै कारणले भएको हो । तर, परिवर्तनको पनि एउटा प्रकृया हुन्छ र त्यसलाई बिर्सने हो भने त्यो परिवर्तनको कुनै अर्थ हुँदैन । अधिकार मान्छेको हक हो भने कत्र्तव्य पनि त्यससंग नङ र मासु जसरी जोडिएको कुरा हो । त्यसलाई अलग्याउन सकिंदैन । हामीले अहिले सोच्नु पर्ने कुरा त्यही नै हो । परिवर्तन तब मात्र प्रभावकारी हुन्छ जब हामी आफूबाट त्यसको श्रीगणेश गर्छौं । हरेक व्यक्तिको सोच र आचरणमा परिवर्तन भए मात्र समाज वा राष्ट्रको परिवर्तन हुन्छ । तर मन परे पनि नपरे पनि सत्य कुरा के हो भने हामीले आत्मअनुशासन र आफ्नो दायित्वलाई कहिले पनि मनन गरेका छैनौं । आफूलाई परिवर्तन नगरी राज्य परिवर्तनको अपेक्षा गरिरहेका छौं । 

हामी कत्र्तव्य बिनाको अधिकारको खोजीमा मात्र लागेका छौं । साना कुराहरुलाई वास्ता नगरी यो देश यूरोप अमेरिका जस्तो भएन भनेर गुनासो गरिरहेका छौं । हामी ट्राफिक नियम मान्दैनौं, आफ्नो सजिलो हुन्छ भने अरुको अप्ठ्यारोलाई रौं बराबर गन्दैनौं, पैसा कमाउन पाइन्छ भने शिक्षा, स्वास्थ्य र धर्मको व्यापार गर्न पछि पर्देनौं । भ्रष्टाचार भनेको त अलि ठूलै कुरा भइहाल्यो । अनि हामी आफै यो देशको भविष्य छैन, यहाँ बसेर केही हुँदैन भनेर गन्थन पनि गर्छौं । नेताहरुले यो देश डुबाए भनेर तिनलाई आमाचकारी गाली गर्छौं । तर कहिले सोचेका छौं हामीले नेता भनेको को हो ? आकाशबाट झरेको कुनै बाहिरी ग्रहको प्राणी हो नेता ? ती नेताहरु भनेका पनि हामी मध्येबाट नै, हामीले नै चुनेर छानेर पठाएका हामी जस्तै मान्छे हैनन् ? कि तिनको सिङ पुच्छर वा दशवटा टाउको हुन्छ ? हामी आफैलाई सुधार्न सक्दैनौं भने हामीबाटै बनेको त्यो नेता भन्ने जात चाहिँ कसरी गतिलो हुन्छ ? कच्चा पदार्थ नै कमसल प्रयोग भएको छ भने के कुनै उत्पादन गुणस्तरिय हुन सक्छ ?

दशैंको बेला थाइल्याण्डमा देखिएको एउटा सानो तर महत्वपूर्ण घटनालाई मनन गर्ने हो भने त्यसबाट सिक्न सकिने कुरा धेरै छ भन्ने मलाई लाग्यो । दशमीको दिन बैंककमा पनि नवरात्री भनेर भव्य रुपमा मनाइने चलन हुँदो रहेछ । सुकुम्भितको सिलोम सोइ नामक सडकमार्गमा नवरात्रि भव्य पूजाआजा र जुलुस सहित मनाउने चलन रहेछ । निकै लामो त्यो सडक वरिपरि त्यस दिन हुने भेलाको लागि सार्वजनिक रुपमा पहिले नै सूचना जारी गरिएको हुँदोरहेछ । होटलका लबीहरुमा समेत ३ बजेदेखि त्यहाँ वरिपरिका बाटोहरु पूर्ण रुपले बन्द हुने हुँदा पर्यटकहरुलाई कतै जाने आउने कार्यक्रम सोही अनुसार तय गर्न सूचना टाँसिएको हुँदोरहेछ । बिहान देखि नै मानिसहरु त्यो चौडा सडकको दुबैतिर आआफ्नो स्टलहरु तयार गर्न लागिपरेका हुँदारहेछन् । साँझ पर्न थालेपछि अथाह मानवसागर भेला भएपछि त्यहाँ पाइलो टेक्ने ठाम समेत पनि हुँदैन रहेछ । 

तर त्यति विघ्न मानिसहरु भेला हुँदा पनि न त त्यहाँ धक्कामुक्की हुन्थ्यो, न घच्चमघच्चा । अनुशासित रुपमा हरेक मानिस आआफ्नो ढंगले पूजाआजा गरिरहेका थिए । सानासाना तर झिलिमिली पारेर सजाइएका रथहरुको यात्रा पनि निर्वाध रुपमा चलिरहेको नै थियो । आफूले प्रयोग गरेका पूजा सामाग्री, खाने कुराका प्लेटहरु र असंख्य फुटाइएका नरिवलका टुक्राटाक्रहरु आफैले व्यवस्थि तगर्नका लागि सबैले स्टलका छेउमा ठूलाठूला ढ्वांगहरु राखेका थिए । बाटोमा छरिएका केही पदार्थहरुका लागि जुलुसको पछिपछि नगरपालिकाका सफाइ कर्मचारी र फोहोर उठाउने गाडी हिंड्दोरहेछ । जुलुस अघि बढ्दै जाँदा उनीहरु त्यसलाई तुरुन्तै सफा गरेर जस्ताको त्यस्तै पारिहाल्दा रहेछन् । 

१२० किलोमिटरको दरले असंख्य गाडीहरु कुद्ने चौडा सडकहरुमा पाँच दिनसम्म एउटा सवारीको हर्न सुन्नु परेन । लेन मिचेर कसैले बाटो जाम गरेको देखिएन । बटुवालाई कुनै गाडीले पेलेको देखिएन । सबैभन्दा ठूलो कुरा के हो भने संयम र आत्म अनुशासन नभएको मानिस देखिएन । हरेक ठाउँमा मानिस अरुका लागि सहज देखिएका थिए ।

आफूबाट परिवर्तन सुरु नगर्ने हो भने कुनै नेता, प्रधानमन्त्री, व्यवस्था वा शक्ति परिवर्तन भए पनि त्यसले केही लछारपाटो लाग्दैन । तर हामी यो कुरा भुलेर अरुलाई दोष दिनेमा मात्र अलमलिएका छौं ।  बरु हामी अमेरिकाको राष्ट्रपति चुनावको विश्लेषण र ओबामा वा रोम्नीको चुनावले विश्वमा त्यसले पार्ने प्रभावको बारेमा विज्ञता प्रदर्शन गर्छौं तर आफ्नो विश्लेषण जस्तो सानो कुरालाई कहिले प्राथमिकतामा राख्दैनौं । हामी एउटा कुनै यस्तो अवतारको व्यर्थ प्रतीक्षामा बाँचेका छौं, जसले आएर एउटा जादूको लठ्ठी घुमाउँछ र हाम्रा सारा समस्याको समाधान गरिदिन्छ । हामी कि त चमत्कार पर्खिएर आफैलाई भुलाइरहेका छौं, कि पशुपतिनाथले रक्षा गर्छन् भनेर आफूलाई आश्वस्त बनाइरहेका छौं । 

चमत्कार हामीले आफैमा गर्नुपर्छ अवतार पनि आफू भित्र नै खोजेर बाहिर निकाल्नुपर्छ भन्ने कुरा जति छिटो बुझ्न सक्यो, त्यति नै राम्रो ।

Friday, November 2, 2012

Hands & The Man

Amod called. He is a childhood friend for me. For others, he is a story writer Amod Dev Bhattarai.  Thanks to the ‘superb call quality of the phone call, I could make out some of the words he said,“Brazesh…hissssss…editor……mute…..New Yorker magazine….silence….get together..hissss….Bhoomi, Lazimapt….noise..Tues….silence….2nd……hissss….Sept……five..hisssss…..thirty….silence.” 
And, then the line disconnected. Cool enough, rest was for me to put two and two together. After all if you can understand what is being said, the purpose of the communication is achieved. People blame our telecom service providers for nothing. It’s a miracle in itself that a person  from almost 17 km away was able to convey his message to me.  

Sunday, October 21, 2012

लुगा लगाउने साँढेहरु

बायाँ फन्को ९४ 

केही दिन अघिको कुरो हो । पुतलीसडकबाट सिंहदरवार हुँदै माइतीघर तिर जान लागेको बेला ट्राफिकको बत्ती रातो भएर म आफ्नो भटभटे अड्याएर रोकिएको थिएँ । मेरो पछाडिबाट आएको एउटा अर्को भटभटे मेरो देब्रेतिरबाट अटेसमटेस गर्दै जवर्जस्ती छि¥यो । म जेब्रा क्रसिंग भन्दा वरको धर्कोमा रोकएको थिएँ, त्योे भटभटे भने ममाथि आफ्नो विशिष्टता कायम गर्दै जेब्राक्रसको केही भाग ओगटेर रोक्यो । 

त्यसको चालक पनि आम भटभटे चालकहरुमा पाइने मानसिकताको प्रदर्शन गर्दैथ्यो । कुनै ठूलो भटभटे दौडको सुरुमा बसेको मान्छे जसरी कुन बेला पालो आउला अनि गुलेलीको मट्याङ्ग्रा जसरी हुर्रिएर अघि बढौंला भनेर ऊ क्लच थिचेर एक्सिलरेटरको कान मरुन्जेल बटारिरहेको थियो । उसको भटभटे पनि चानचुने थिएन । केही दिन अघि मात्र विज्ञापनमा देखेकोले मलाई हेक्का थियो, त्यसको मूल्य ४ लाख ५० हजार हो । भटभटेको लागि त्यो रकम भनेको आम नेपालीको आर्थिक स्तरले भेट्ने भन्दा माथि नै हो । हुन त त्यसका बाजे भटभटे चढ्नेहरु पनि यस सहरमा नभएका हैनन् ।

बत्ती रातै थियो, त्यो मानिसको फोन बजेछ क्यार, खल्तीबाट हातेफोन निकालेर ऊ कुरा गर्न थाल्यो । उसको फोन पनि उसको सम्पन्नताको ढ्वाङ्ग फुक्ने खालको नै थियो । मैले आँखा चिम्स्याएर हेरें । त्यो पनि आजकल जताततै विज्ञापन गरिएको ७० हजारको हाराहारीको फोन थियो । म उसको बारेमा अनुमान लगाउन थालें । त्यत्तिको खर्चालु मान्छे, के काम गर्छ होला, उसको आयश्रोत कस्तो होला, उसले उठबस गर्नेहरुको समूह कस्तो होला भनेर म गम्दै थिएँ । अनि अचानक त्यो मान्छेले खा.....क् गरेर आवाज निकाल्यो र दायाँबायाँ कतै नहेरि बाटोमा पिच्च थुक्यो । म कुनै सम्मोहनबाट उम्केको मान्छे जस्तो भएँ । मलाई अचानक त्यो मान्छे दरिद्र लाग्यो । मलाई उसको बारेमा सोच्नु पनि बेकार हो भन्ने लाग्यो । बत्ती हरियो भयो, ऊ हुँइकिंदै दायाँ र बायाँ ढल्काउँदै अरुलाई मारौंला जस्तो गरेर बेपत्ता भयो । हुन पनि हो, त्यत्रो पैसामा उसले किनेको शक्तिशाली भटभटे भएपछि पनि अरु साधारण मानिसहरुका साधारण सवारी साधन सरह लाइनमा लागेर, लेन अनुशासनमा बसेर ठेलाको गतिमा किन चलाउनु उसले ? नियालेर हेर्ने हो भने यस्ता महापुरुष सवारी चालकहरु बाटोमा बग्रेल्ती भेटिन्छन् ।

त्यही सन्दर्भमा केही महीना अघि कोपुण्डोल निर बाटोमा प्रकट भएका कुनै दैवीपुरुष तुल्य एक जना त्यस्तै महान सवारी चालकको सम्झना आयो । उनी एउटा सानो कारमा सवार थिए । त्यो कारको पछाडि तीनजना बस्ने सिटमा अगाडि, पछाडि, काखमा र भुइंमा पुठ्ठो अडाएको समेत गरी विभिन्न उमेर र आकारका सात जना हेर्दाखेरि दुरुस्तै मान्छे जस्ता देखिने प्राणीहरु अटाएका थिए । अगाडिको सिटमा भने एउटी भद्र महिला र उसको काखमा एउटा पाँच वर्ष जतिको बालकलाई राखेका थिए । चालक र महिलाले सिट बेल्ट बाँधेका थिएनन् । बालकको त कुरै पर जाओस् । अपर्झट जोरले ब्रेक लगाउनु परेको अवस्थामा त्यो बालकको के हविगत हुन्छ भन्ने कुरा ती चालकको मतलवको कुरा थिएन शायद । उनी चुरोटको धुवाँ उडाइरहेका थिए र मोवाइल फोनमा कसैसंग कुरा पनि गरिरहका थिए । बेलाबेला झ्यालबाट पिच्चपिच्च थुक्ने जन्मसिद्ध अधिकारको प्रयोग त जसले पनि गर्छ, उनले पनि गरिरहेका थिए । उनको छेउमा बसेकी भद्र महिला फलाहार गर्दै थिइन् र केराको बोक्रा सडकमा फुतुफुतु फ्याल्दै थिइन् । एकै समयमा सबैभन्दा बढी सवारी नियम उल्लँघन कसले गर्न सक्छ भन्ने कुराको कुनै प्रतियोगिता हुँदो हो त तिनले सारा कीर्तिमान भंग गर्थे होलान् । पैसाले महँगा सवारी साधन, लुगाफाटा, हातेफोन, विलासी जीवनशैली किन्न सकिन्छ तर सभ्यता किन्न सकिंदैन रहेछ, नैतिकता किन्न सकिंदैन रहेछ के गर्नु । 

यी केही प्रतिनिधि पात्रहरु मात्र हुन् सडकमा खुला छोडिएका साँढेहरुका । दिनहुँ बाटोमा नियालेर हेर्ने हो भने त्यस्ता निकै साँढेहरु देखिन्छन् । तिनीहरु आफ्नोमात्र सजिलो हेर्छन्, हतार तिनीहरुलाई मात्रै भएको हुन्छ, कामका लागि तिनीहरु मात्रै घरबाट निस्केका हुन् भन्ने सोच्छन् । अरु सबै त फुर्सदमा दिन काट्न मात्र बाटोमा आएका हुन् । ती साँढेहरु हेर्दा दुरुस्तै मानिस जस्ता हुन्छन्, सुकिला मुकिला लुगा लगाउँछन्, महँगा सवारी साधन चलाउँछन्, मानिस जस्तै बोल्न पनि जान्दछन् । तर भित्री रुपमा भने ती सँधै साँढेहरु नै रहन्छन् । अनि साँढेहरुको विवेक कहाँबाट हुन्छ र ?

हामी एकातिर देशको चिन्ता गर्छौं । बाटोघाटो देखि लिएर राजनीतिसम्मका कुरामा हामीसंग एउटा न एउटा समाधानका उपायहरु ह्ुन्छन् । ती कुरा र काम गर्न नसक्ने हरेक सरकारलाई हामी थुथु गर्छौ । गुनासाहरु त हामीसंग यति हुन्छन्, बयान गरिसाध्यै छैन । अरुले गर्न हुने, नहुने, पर्ने, नपर्ने सबै कुराहरुको शिक्षा दिनका लागि हामीसंग ठेलीका ठेली अर्ती उपदेशहरु हुन्छन् । तर आफ्नो आचरण र बानीबेहोराको बारेमा हामी कहिले सोच्छौं कि सोच्दैनौं ? देशको विकास भएन भनेर ठस्ठस् कन्ने बेला हामीले यो पनि सोच्नुपर्छ, हाम्रो आफ्नो आफ्नो विकास चाहिँ भउको छ कि छैन त ? देशको विकास भनेको रात पछि दिन जस्तो आफै नियमित रुपमा हुने कुरा त हैन होला । त्यसका लागि आफ्नो तर्फबाट हामीले के योगदान गरेका छौं ? हो हामीले आन्दोलन गरेका छौं, ढुँगामूढा गरेका छौं, बन्द हडताल गरेका छौं, सवारी साधन र सार्वजनिक संरचनाहरुमाथि आफ्नो पुरुषार्थ पनि देखाएका छौं । विध्वँसात्मक कामहरु त निकै गरेका छौं देशको विकास भै हाल्छ कि भनेर । अब सिर्जनात्मक काम र कुरो पनि गर्न सुरु गरे कसो होला ? 

समाज र देश सुधार्नका लागि पहिले आफूलाई सुधार गर्न थाले कसो होला ? एकैपटक राष्ट्रिय नीति र राजनीतिक समाधानका लागि माथापच्ची नगरेर सानातिना कुराहरुबाट सुरु गरे कसो होला ? आफ्नो नैतिकता र व्यवहारमा सुधार ल्याउनका लागि पाइला चाले कसो होला ? 

Sunday, September 23, 2012

डेविड, गोलायथ र क्रिकेट

बायाँ फन्को ९३ 

अघिल्लो साता नेपाली खेलकूदको लागि अविस्मरणीय र अत्यन्तै सुखद रह्यो । नेपाली क्रिकेट टीम आइसीसीको वर्ग ४ को प्रतियोगितामा चमत्कारपूर्ण प्रदर्शन गर्न सफल भयो । आफ्नो समूहका सबै खेलहरुमा फराकिलो जीत प्राप्त गर्दै नेपाली क्रिकेट टोली वर्ग ३ मा उक्लियो । प्रतियोगितामा खेलिएको सबै ६ खेलमा म्यान अफ द म्याच पनि सबै नेपाली खेलाडीहरु नै चुनिए, त्यो पनि फरकफरक खेलाडी । सम्भवतः विश्व क्रिकेटको इतिहासमा नै यो पहिलो उदाहरण हुनुपर्छ । म्यान अफ द सिरिजको उपाधि पनि नेपाली खेलाडीको नै पोल्टोमा परेको थियो । समग्रमा व्याटिंग, बलिंग र फिल्डिंगमा नेपाली खेलाडीहरुले अभूतपूर्व प्रदर्शन गर्न सफल भए । 

समूहमा सबैभन्दा बलियो मानिएको अमेरिकालाई त दुइपटक नेपालले डल्ले साबुन लगाएर ढुंगामा पछारीपछारी, निचोरीनिचोरी धोयो । ट्विटर र फेसबुक जस्ता सामाजिक संजालमा आवद्ध सम्पूर्ण नेपालीहरु दिनदिनभरी नै नेपाली टोलीलाई हौस्याइरहे, उनीहरुको हरेक चौका छक्कामा उफ्रिरहे, उनीहरुले झारेका हरेक विकेटसंगै उत्तेजित भैरहे । शक्ति गौचनले सीमित ओभरको खेलहरुमा सर्वाधिक किफायती बलिंगको कीर्तिमान राखे । व्याटिंगका लागि सँधै आलोचित हुने केटाहरुले पनि यसपटक शताव्दिको वर्षा गरेर देखाइदिए । फाइनलमा पनि नेपाल र अमेरिकाको भीडन्तमा देशको साँच्चै माया लाग्नेदेखि लिएर अमेरिकाले भिसा नदिएको र डिभी चिठ्ठा नपरेर रन्थनिएकाहरु दंगदास परे । हुन त अमेरिकी टीममा अरु मूलका खेलाडीहरुको बाहुल्य थियो तर पनि यो शक्ति र सुविधासम्पन्न देशको विरुद्ध खेलकूदका लागि नगण्य प्रयास हुने नेपाल जस्तो विपन्न देशका खेलाडीहरुको भीडन्त थियो । हाम्रा खेलाडीहरुसंग सारा नेपालीको प्रार्थना र नैतिक समर्थन मात्र थियो ।  
बाइवलमा डेभिड र गोलायथको युद्धको एउटा कथा छ । प्लालेष्टाइनी र इजरायलीहरुको लडाईको बेलामा नौ फीट भन्दा अल्गो दैत्याकार गोलायथ नामक एउटा प्यालेष्टाइनीले सबैलाई आतंकित बनाएको थियो । फलामको कवचले सुरक्षित र हातहतियारले सुसज्जित गोलायथसंग कसैको केही चल्दैथ्यो । त्यस बेला डेभिड नामक एउटा खिरिल्लो इजरायली किशोरले उसलाई चुनौती दियो । डेभिडसंग कुनै हतियार पनि थिएन, कवच पनि थिएन । तर दृढ आत्मवल र एउटा घुँयेत्रोको भरमा उसले गोलायथ नामक दानवी योद्धालाई पराजित गरिदियो । 

नेपालको यसपटकको क्रिकेटमा विजय पनि धेरै हदसम्म त्यस्तै थियो । हरेक क्षेत्रबाट निराश भएका नेपाली जनताहरुलाई खुसी हुनका लागि एउटा ठूलो अवसर दिए हाम्रा क्रिकेटरहरुले । डिप्रेसनको सिकार भएको देशलाई उज्यालो अनुहार लगाउनका लागि सानोभन्दा सानो बहाना चाहिएको बेला उनीहरुले निकै ठूलो कारण दिए, कानदेखि कानसम्म हाँस्नका लागि । त्यसैले त स्वतस्फूर्त रुपमा जनता विमानस्थलमा क्रिकेट टोलीको स्वागतमा बाजागाजा लिएर पुगेकोथ्यो । 

अब आगामी सन् २०१५ मा अष्ट्र«ेलियामा हुने क्रिकेट विश्वकपमा नेपालको सहभागिता हुनसक्ने सम्भावना कायम नै रहेको छ । नेपाली क्रिकेट टीमलाई अलि गम्भीरतापूर्वक लिने हो भने, तिनको अभ्यास र तालीमका लागि विशेष ध्यान दिने हो भने वर्ग ३ को उत्कृष्ट दुई अनि छनौट हुँदै नेपालले विश्वकप नखेल्ला भन्न सकिन्नं । भनिरहनु नपर्ला, त्यसो हुन सकेको खण्डमा विश्वका सामु हाम्रो देशको शिर उँचो पार्नका लागि त्यो कति महत्वपूर्ण घटना हुनेछ । 

जुन अवस्थामा अहिले हाम्रो देश छ, त्यसका आधारमा अरु कुनै कुरामा नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका उपलव्धि हासिल गर्ला भन्ने कुरा अति आशावादीहरु समेत आश्वस्त हुन सक्ने अवस्था छैन । खेलकूदको नै कुरा गर्ने हो भने पनि अरु खेलमा हाम्रो प्रदर्शन विश्वस्तरमा पुग्नका लागि केही नभए पनि पचास वर्ष लाग्ने लक्षण छ । तर क्रिकेटमा नेपालले मारेको फड्कोलाई  हेर्ने हो भने यस खेलमा केही हुन सक्ने प्रचुर सम्भावना छ । अरु लोकप्रिय खेलहरुमा जतिको प्रतिस्पर्धा यसमा छैन किनभने क्रिकेट तुलनात्मक रुपमा कम राष्ट्रहरुले खेल्छन् । तर बेलायत, अष्ट्रेलिया, न्यूजिल्याण्ड जस्ता देशहरुको संलग्नताले यसलाई चर्चित बनाउन कुनै कसर बाँकी राखेको छैन । छिमेकी मुलुक भारतमा क्रिकेटलाई जति महत्वका साथ लिने गरिन्छ, त्यसले गर्दा यसको चर्चापरिचर्चा विश्वव्यापी रुपमा हुने गर्छ । त्यसैले अहिले हाम्रो पहिलो प्राथमिकतामा यसलाई राखेर, २०१५ को विश्वकपमा नेपाललाई पु¥याउने लक्ष्य राखेर सरकारी तवरबाट प्रयास हुने हो भने यो लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिन्छ । 

तर हाम्रो दुर्भाग्य के हो भने यहाँ सत्ताप्राप्ति र प्राप्त सत्ता टिकाउने खेल बाहेक हरु केही हुँदैन र अरु कुनै पनि कुरा हाम्रा सरकारमा हुनेहरुका लागि गौण हुने गरेका छन् । कला, साहित्य, संगीत र खेल जस्ता कुरालाई अरुहरुले राष्ट्रिय गौरवको रुपमा लिने गर्छन् र तिनको विकासका लागि त्यही अनुसारको प्रयास गर्छन् । तर हाम्रा नेतृत्वलाई त्यसको कुनै महत्व छैन । त्यसैले अहिलेको अवस्थामा क्रिकेटलाई सर्वाधिक प्राथमिकताको सूचिमा किन नराख्ने ? नेपाललाई विश्व परिदृश्यमा महत्वपूर्ण स्थान दिलाउन सक्ने सम्भावना भएका खेलाडीहरुलाई पुरस्कृत र प्रोत्साहित किन नगर्ने ? 

तर यो लेखुन्जेलसम्म पनि क्यानको तीस हजार रुप्याँको पुरस्कार बाहेक अरु केही घोषणा भएको छैन । प्रधानमन्त्रीले त खोक्रो धन्यवाद मात्र दिएर टारिदिए । राजनीतिको कारण कुनाम भएको देशलाई सुनाम दिलाउन सक्नेहरुका लागि धन्यवाद मात्र पर्याप्त छैन । सरकारको मात्र मुख ताक्ने नभै, नीजि तवरबाट, अरु व्यावसायिक संघसंस्थाहरुबाट पनि नेपाली क्रिकेटको लागि योगदान हुनुपर्छ । खल्तीको आकारको कुरा हैन, कुरो मनको आकारको हो । गतिलो तालीम र सुविधा बिना गोलायथलाई ढाल्न सक्ने हाम्रा डेविडहरुलाई उचित अवसर र सुविधा दिने हो भने भोलि यिनले नेपाल र नेपालीको शिर उँचो बनाउनेछन् ।

Sunday, September 9, 2012

मल्टिप्लेक्स प्रधानमन्त्री

बायाँ फन्को ९२ 

समय र प्रविधिको विकासले हामीलाई नसोचेका कुराहरु देखाएको छ, सुनाएको छ । विशेष गरेर पहिलेको तुलनामा कामहरु छिटोछिटो हुन थालेका छन् । यहाँ ती सबैको बारे कुरा गर्न सम्भव छैन । सिनेमाको कुरा गर्ने हो भने, आजकल प्रविधि र बदलिंदो समयले त्यसलाई आज अर्कै रुपमा ल्याएको छ । सिनेमाको व्यावसायिक पक्षलाई सबैभन्दा बढी असर पारेका यो कुराबाट अप्रत्यक्ष रुपमा भने त्यससंग सम्वन्धित कुनै पनि पक्षहरु अछूतो रहेका छैनन् । पहिले सिनेमा बन्न, चल्न र कमाउन अथवा नकमाउन निकै लामो समय लाग्ने गथ्र्यो । रजत जयन्ती, स्वर्ण जयन्ती र हीरक जयन्ती जस्ता शव्दहरु तिनको उपलव्धिका मापदण्ड हुने गर्थे । तर आजकल प्राविधिक रुपमा पनि सिनेमा बन्न सजिलो भएको छ । एकै साथ विश्वव्यापी रुपमा हजारौं प्रदर्शन गर्न सकिने भएका कारण सिनेमाले हप्ता दिनमै आफ्नो परिणति निर्धारण गर्न सक्ने भएको छ । त्यसैले नसोचेका कमाइ गर्न सिनेमाहरु सफल हुन थालेका छन् । 

यसलाई टेवा दिनका लागि मल्टिप्लेक्स संस्कारले निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो । त्यसैले यस्ता द्रुत परिणममुखी सिनेमाहरुलाई मल्टिप्लेक्स सिनेमा भन्न थालियो । हाम्रो देशमा अझै पनि केही समय यसको पूर्ण प्रभाव देखिने छैन तर राजनीतिमा भने हामीमा यो संस्कारले राम्रै जरो गाडिसकेको छ । 

हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरु पनि मल्टिप्लेक्स प्रधानमन्त्री हुन थालेका छन् । यस्ता प्रधानमन्त्रीहरु, जसका लागि रजत, स्वर्ण वा हीरक जयन्तीहरु पर्खनुको कुनै तुक नै छैन । यिनलाई पहिले नै त्यो कुरा थाहा हुन्छ र मल्टिप्लेक्स सिनेमाले सप्ताहान्त भित्रै जे गर्ने गरे जस्तो यिनले पनि सत्तरीको स्पीडमा सबै काम गर्नु पर्ने हुन्छ । कमाउन जति पनि त्यही समयमा कमाउनुपर्छ, रेकर्ड बनाउने हो भने त्यही समयमा बनाउनुपर्छ, उपलव्धिहरु पनि त्यति नै समयमा हासिल गरिसक्नुपर्छ । त्यसले गर्दा सबका काम प्रदर्शनमुखी, विज्ञापनमुखी र सस्तो लोकप्रियता बटुल्ने भन्दा माथि उठ्न सक्दैन । निर्माण, निकास र योजनाका कुराहरु भनेको मल्टिप्लेक्स सिनेमाको हिसाबले हुँदैन, हुनै सक्दैन । त्यसका लागि निश्चित समय लाग्छ । तर द्रुत गतिमा सबैथोक गर्ने लोभमा नगर्नुपर्ने कामहरुको पछाडि दौड्दादौड्दै गर्नु पर्ने कामको समयले नेटो काटिसक्छ । सम्विधान निर्माण त्यसको सबैभन्दा ठूलो उदाहरण हो । 

अहिले सबै पार्टीका नेताहरुलाई रोलक्रममा प्रधानमन्त्री बन्ने बाहेक अरु कुनै लोभै छैन भन्ने लाग्न थालेको छ । ती मध्ये कसैलाई पनि के का लागि तिमी देशको सर्वाेच्च कार्यकारी ओहदामा बस्न चाहन्छौ र न्यूनतम के कति काम कति समयमा फत्ते गर्ने वाचा गर्छौ भनेर सोध्यो भने सायद कसैले पनि त्यस किसिमका वचनवद्धता गर्न सक्दैन । परिस्थिति यति विपरित छ भन्ने थाहा हुँदाहुँदै पनि एउटा सहमति भएर एकजना प्रधानमन्त्री भएको निमेषभरमा उसलाई पदच्यूत गरेर अर्को मल्टिप्लेक्स प्रधानमन्त्री बन्ने बनाउने होडबाजी सुरु भैसक्छ । यो भनेको सिनेमा हेरेको जस्तो सतही कुरा कहाँ हो र कि मध्यान्तर नपुग्दै बोर लाग्यो भने छोडेर अर्को सिनेमा हेर्न थाल्ने । धमिलो पानीमा माछा मार्ने, अँध्यारो फाइदा उठाएर लुट्ने, अज्ञानताको फाइदा उठाएर आफ्नो दुहुनो सोझ्याउने र भ्रमको खेती गरेर आफ्ना स्वार्थका फल फलाउनेहरुका लागि चलखेल गर्ने राम्रो वातावरण हामी सबैले जानी नजानी सिर्जना गरिरहेका छौं ।

त्यसैले आजकल पहिलेको जस्तो दिगो स्थायी सरकारको कुरा भनेको गँजडीको सपना जस्तो भैसकेको छ । कुनै सरकार बनेको सय दिन पुग्नासाथ त्यसको समालोचना सुरु गर्ने, सफलता र असफलता केलाउने क्रम सुरु भैसक्छ । हामीलाई लाग्छ, सरकारमा गएकाहरु, प्रधानमन्त्रीको कुर्सीमा आसीन हुनेसंग अलादिनको जादूपूर्ण चिराग हुन्छ । बस् त्यसलाई एकपटक घस्नुमात्र पर्छ, कुनै अति शक्तिशाली जिन्न त्यसबाट प्रकट हुन्छ र सोध्छ, भन्नुस् मालिक के गरुँ ? प्रधानमन्त्रीले बोल्नुमात्र पर्छ, त्यसले आँखा नझिम्काउँदै त्यो काम फत्ते गरिहाल्छ । त्यति हुँदाहुँदै पनि किन फलानोले केही गर्न सकेन भनेर हामी आक्रोशित हुन्छौं । 

अघिल्लो हप्ता बाबुराम भट्टराइले सय दिन मनाए । उनलाई सय दिन टिक्न नदिने र टिकाएरै छोड्नेहरुका बीच यो अवधिमा हुनुसम्म कसरत भए । राष्ट्रका नाममा सम्वोधन गर्ने क्रममा उनले पनि कुनै नयाँ कुरा गरेनन् । आफ्ना झीनापसीना उपलव्धिहरुलाई जलप लगाएर प्रस्तुत गर्ने देखि असफलताका लागि कोको र केके दोषी हुन् भन्ने नालीबेली खोतले । बाटो फराकिलो बनाएको कुरा भन्दा महत्वपूर्ण आज हाम्रो लागि मन फराकिलो बनाउनु हो । यहाँ नेर दुइटा कुरा उल्लेखनीय छ । पहिलो, उनका ठाममा यो एक वर्ष अरु कोही भएका भए तिनले पनि गर्ने, गर्न सक्ने कुराहरु के के हुन्थे । अथवा गर्न नसक्नाका लागि तिनले फलाक्ने अरु के फरक कारण हुन्थे । 

हुन त सबै कुरा सही हुने हो भने र परिस्थिति आफूले खोजको अनुरुप हुने हो भने कुनै उपलव्धिका लागि कसैले पनि जस किन लिनुपर्छ र ? समस्या सुल्झाउनका लागि, निकास खोज्नका लागि, विपरित परिस्थितिलाई सल्ट्याउनका लागि नै हो नेतृत्व चाहिने । सफा मौसममा जहाज आफै किनारा लाग्छ । आँधी, हुरी र सुनामीमा नै क्याप्टेन चाहिने हो । बाबुराम त्यो क्याप्टेन रहेनछन् रे लौ, तर अब बाबुरामले छोडेपछि बन्ने नयाँ मलिटप्लेक्स प्रधानमन्त्रीले यो मौसममा जहाजलाई किनार लगाउँछन् त ? उनले अबका एक वर्षमा गर्न सक्ने कुराहरु के के हुन्छन् त ? नैतिक जिम्मेवारी र वाचावन्धन सहित कोही त्यो कुर्सीमा बस्न तयार छ ? बस्नेलाई सघाउनका लागि बाँकी अरु कटिवद्ध हुन्छन् त ? 

त्यति नहुने हो भने फेरि एउटा अर्को मल्टिप्लेक्स प्रधानमन्त्री बनाउने, बनाएको भोलिपल्ट देखि उसको कुर्सीको खुट्टामा करौंती चलाउन थाल्ने र यही खेललाई निरन्तरता दिइरहने हो भने त्यसको के अर्थ हुन्छ ? देश र जनताको भविष्य भनेको प्रयोग गरिरहने कुरा हैन र च्याँखे दाउ थाप्ने पासाको थर्की पनि होइन । यो कुरा हामीले अब पनि नबुझे कहिले बुझ्ने ? 

Sunday, August 26, 2012

अचूक ओखती

बायाँ फन्को ९१ 

आजकल त रत्नपार्कको सेरोफेरोमा नभौंतारिएको निकै नै भइसक्यो । तर अलि पहिले त्यता घुम्दा एउटा कुरा बडो रमाइलो लाग्थ्यो । त्यतिबेला खर्च गर्नको लागि प्रशस्त समय हुन्थ्यो । ओखती बेच्ने केही चटकीहरु त्यहाँ देखिन्थे । तिनीहरुको वाकपटुता र उच्छृँखल कुराहरुले जहिले पनि ठूलै भीड जम्मा पारेको हुन्थ्यो । सानातिना हातका खेलाहरु देखाउने ती मानिसहरुको खास काम भनेको ओखती बेच्ने नै हुन्थ्यो । कतैबाट आधिकारिक रुपमा प्रमाणित वा जिम्मेवार निकायबाट स्वीकृति समेत नपाएका ती ओखतीहरुलाई उनीहरु रामवाण ओखती भनेर प्रचार गर्दै बेच्ने गर्थे । हुन पनि तिनका कुरा सुन्दा अचम्म लाग्थ्यो । एउटै ओखतीले बिसेक नपार्ने कुनै रोग नै हुँदैनथ्यो जस्तो लाग्थ्यो । आजकल ती चटकी विक्रेताहरु त्यसरी नै ओखती बेच्छन् कि बेचदैनन् भन्ने कुरा त थाहा छैन । तर, हरेक समस्याको त्यस्तै ओखती चाहिँ सबैले फेला पारेको भान हुन्छ । त्यो ओखती हो, बन्द, हडताल, आन्दोलन, तोडफोड र चक्काजाम । 

अर्थात् दबावको राजनीति ।

केही समय अघि सुकुम्वासी समस्याका सन्दर्भमा जे जति हल्लाखल्ला भए, ती सोच्नका लागि वाध्य बनाउन पर्याप्त छन् । खोला किनार कब्जा गरेर बसेका सुकुम्वासीहरुलाई बल प्रयोग गरेर सरकारी निकायले हटायो । तिनका झुप्रा र पक्की घरहरु डोजर लगाएर भत्काइए । ती मध्ये वास्तविक सुकुम्वासी कति थिए भन्ने पनि फेरि आफ्नै ठाउँमा रहेको अर्को प्रश्न हो । जे होस्, अर्को कुनै ठाउँ उनीहरुका लागि प्रस्तावित गरियो र त्यहाँ आधारभूत संरचनाका लागि प्रशस्त रकम पनि खर्च भयो । तर कुनै पनि कुरामा जटिलता पैदा गर्ने हाम्रो अहिलेको राष्ट्रिय चरित्र किन चुप लागेर बस्न सक्थ्यो र ? स्थानीय वासीन्दाहरु विरोधमा उत्रिए । कुरा सल्टिनुको साटो झन्झन् बल्झिंदै गयो । अनि स्थानीय वासीन्दाहरुले उही रामवाण ओखती प्रयोग गरे । ललितपुर जिल्ला बन्दको आह्वान भयो । 

यो आह्वानको अर्थ फेरि शव्दकोषमा भए अनुसारको हो भन्ने भ्रममा कोही पनि नपर्नुहोला नि । नामका लागि आह्वान भनिए पनि यस्ता आह्वानहरु बास्तवमा उर्दी हुन् । उर्दी पनि कुनै मैमत्त र विवेकहीन तानाशाहले जारी गरेको जस्तो । त्यो आह्वानलाई टेर्नुको विकल्प छैन कसैलाई । नत्र आह्वानकर्ताका कार्यकर्ताहरुले सवारीसाधनको तोडफोड वा मानिसलाई अंगभंग हुने गोद्न सक्छन् । सरकारी संयन्त्र त यस्तो बेलामा कतिसम्म लाचार देखिन्छ भने खटिएका प्रहरीहरु समेत जनतालाई त्यो बन्द मान्न अभिप्रेरित गर्छन् । राज्यव्यवस्था यतिसम्म पंगु र लाचार भए पछि सर्वसाधारणसंग सास्ती खाने बाहेक अरु केही उपाय बाँकी रहँदैन । ललितपुर बन्दका कारण जिल्लाका विद्यालयहरु बन्द भए, पसलहरु थुनिए । जागीर खान जानुपर्नेहरु लखरलखर हिंड्न वाध्य भए । बिरामीहरुको विचल्ली भयो । केही मानिसका समस्याका लागि थुप्रै मानिसहरुले हण्डर खाए । 

लाचार सरकारले बन्द गराउनेहरुका सामु घुँडो टेकिदियो । 

यसले समस्याको क्षणिक समाधान त भयो, तर साथमा एउटा गलत नजीर कायम भयो । यो बेला भनेको थर्काउन सक्नेको रहेछ भन्ने गलत सन्देश प्रवाह भयो । त्यसको परिणमस्वरुप अघिल्लो हप्ता यातायात व्यवसायीहरुले अनेकौं माग राखेर देशव्यापी रुपमा सार्वजनिक सवारी साधन ठप्प पारे । सवारी नियम उल्लंघन गर्नेलाई ट्राफिक प्रहरीले गर्ने जरिवानाको समेत विरोधमा भएको यो आन्दोलनको पनि दोश्रो दिन मै राज्यले त्वम् शरणं भनिदियो । अघिल्लो नजीरलाई झनै दह्रो रुपमा स्थापित गर्न यसले सघाउ पु¥यायो । 

त्यसले गर्दा दबावको राजनीति प्रभावकारी हुन थालेको छ । कसैले पनि कुनै पनि कुराको लागि, पुङ न पुच्छरका मागका लागि दबाव सिर्जना गरे पुग्छ भन्ने देखिन थालेको छ । एक दिनको बन्दले राज्यलाई कति घाटा लगाउँछ र समयको दौडमा आमीलाई कति पछाडि धकेल्छ भन्ने कुरा बारम्बार फलाकिरहे पनि, कसैलाई त्यसको गम्भीरतामाथि घोत्लिनु नै छैन । भ्रष्टाचारीलाई सजाँय भयो भनेर समेत सार्वजनिक जनजीवनलाई प्रभावित पार्ने गरी विरोध गर्न पाइने भएको छ आजकल । यही क्रम चलि।हने हो भने भोलि देखि चोरले चोर्न पाउनुपर्छ भनेर, भ्रष्टाचारीहरुले घूस खान पाउनुपर्छ भनेर, डाँकाहरुले लुट्न पाउनसपर्छ भनेर र बलात्कारीहरुले बलात्कार गर्न पाउनुपर्छ भनेर बन्द र हडताल नगर्लान् भन्न सकिन्न । 

समस्या सबैको हुन्छ, अप्ठ्यारा सबैका हुन्छन् । कुनै न कुनै कुरामा गुनासो नभएको न मान्छे हुन्छ न कुनै काम । फरक कति मात्र हो भने त्यो गुनासो जायज हो वा नाजायज । त्यो बहुसंख्यक मानिसका लागि हितकारी हो वा अल्पसंख्यकका निहित स्वार्थमा आधारित हो ? समस्याको समाधानका लागि जुन बाटो अपनाइन्छ, त्यो सही हो वा गलत ? तर आजकल त्यो सब खुट्याउने आवश्यकता कसैलाई छैन । हामीले त यस्तो स्वतन्त्रता पाएका छौं, हामी जे पनि गर्न खुला छौं । त्यही गुणकारी, चमत्कारी र हरेक समस्याको निदान हुने रत्नपार्कको चटकीले बेच्ने जस्तै दबावको ओखतीका कारण यो मुलुकमा आजकल भैरहेका कुनै पनि घटना वा दुर्घटनालाई मनन गर्ने हो भने, कुनै पनि कुरामा उदेक नमाने हुन्छ । कहीं नभएको जात्रा हाँडीगाउँमा भने जस्तो बेलाबेलामा त आजकल यो सिंगै देश हाँडीगाउँ बनिसकेको भान हुन्छ । 

हाम्रो परिपरिको संसार जति द्रुत गतिमा अघि हुँइकिरहेको छ, हामी त्यसको चारगुना बढी गतिमा ‘व्याक गियर’ लगाएर पछिपछि हुत्तिंदैछौं । हामीसंग कुनै पनि कुराका लागि ठोस विचार छैन र योजना छैन । तर पनि हामी चिन्तित छैनौं । किनभने यो अनादिकाल देखि पशुपतिनाथले रक्षा गरेको देश हो । त्यसैले पशुपतिनाथ रहुन्जेल उनैले हामीलाई पार लगाउँछन् । 

हामी ढुक्क छौं । 

Sunday, August 12, 2012

अभिभावक

बायाँ फन्को ९०

आफ्ना सन्ततिको भविष्यको चिन्ताले नौनाडी नगल्ने मान्छे यो संसारमा विरलै हुन्छन् होलान् । आफूले जीवनमा त्यो अल्लारे उमेरमा गरेका गलत निर्णयहरुले पछिसम्म मान्छेलाई सोच्न वाध्य बनाइरहेको हुन्छ । हुन त यी सबै कुरा अनुमानमा आधारित कुराहरु हुन् । मानिसको नियतिले के भएको भए कहा कस्तो मोड काट्थ्यो, जे भएको छ। त्यो नभएको भए अहिले जे भएको छ त्यो भन्दा असल हुन्थ्यो कि त्यो भन्दा खराब हुन्थ्यो भन्ने कुराको कुनै निश्चित निक्र्यौल त कहाँ हुन सक्छ र । तर पनि त्यतिबेला मैले यसो गरेको भए वा उसो नगरेको भए आज यस्तो हुन्थ्यो होला वा भोलि उस्तो हुन्थ्यो होला भन्ने वैचारिक र मानसिक मन्थनले मानिसलाई कहिले पनि छोड्दैन । त्यसलै होला आफूले गरेको भन्दा बढी उचित र सही निर्णय आफ्ना सन्तानले गरुन् भन्ने हरेक बाबुआमाले चाहन्छन् । 

अहिलेका हाम्रो अभिभावक पुस्ता आफ्ना अभिभावकहरु भन्दा निश्चय नै बढी परिपक्व, उदार र सहिष्णु छ । हाम्रो पालामा अभिभावकत्वको जे परिभाषा थियो, आज पक्कै पनि त्यो परिवर्तित, परिमार्जित र फरक भैसकेको छ । आज हामी हाम्रा सन्तानहरुको जीवन र भविष्यसंग सम्वन्धित कुराहरुमा एकलौटी निर्णय गर्दैनौं । त्यो निर्णय उनीहरुमा करबलले लाद्ने कुचेष्टा पनि गर्दैनौं । हाम्रा मूल्य र मान्यतालाई आफ्नो विवेकको तराजुको एउटा पाटोमा राख्दा हामी उनीहरुका भनाई, सोच र मान्यतालाई पनि बराबर नै तौल दिएर जोख्ने गर्छौं । यस अर्थमा हामी आफ्ना सन्तानका लागि त्यो ‘बेष्ट फ्रेण्ड’ बन्ने लालसा पालेर बस्छौं जुन हामीले घरबाहिर खोज्नुपथ्र्यो । त्यसको साथसाथै फेरि आफ्ना अधूरा सपनाहरु आफ्ना सन्ततिले पूरा गरुन्, आफूले पाउन चाहेर नसकेका उपलव्धिहरु उनीहरुले हासिल गरुन् र त्यसमा आफू रमाऔं भन्ने चाहना पनि आजका अधिकांश अभिभावक पुस्ताले पाल्न छोडिसकेका छन् । किनभने आजको फराकिलो सोचाई र दृष्टिकोण भएको अनि तुलनात्मक रुपले संसार बढी देखेको पुस्ताले एउटा कुरा राम्ररी बुझिसकेको छ । त्यो के भने, फरक मान्छेका फरक चाहना हुन्छन् । हामी र हाम्रा सन्तानमा एउटै जिन्स भएपनि प्राथमिकता हाम्रा फरकफरक हुन सक्छन् । बदलिंदो समय र परिवेशलाई मन मरे पनि नपरे पनि आत्मसात गर्नुको विकल्प हामीसंग हुँदैन । हामीले हाम्रो समयमा आवश्यक र महत्वपूर्ण देखेका कुराहरु आजका पुस्ताको लागि गौण भैसकेको हुन्छ । तसर्थ पहिले दुई वा तीन पुस्तामा पुस्ता अन्तरका लक्षणहरु शनैशनै देखिन्थ्यो भने विकासको द्रुत गतिले गर्दा आज दश वर्षको उमेर अन्तर भएका मानिसहरुमा वैचारिक र मानसिक समानता खोज्नका लागि सूक्ष्मदर्शक यन्त्रको सहायता लिनु पर्ने भैसकेको छ । 

तर यो सबै आफ्नो ठाउँमा हुँदाहुँदै पनि एउटा कुरा अपरिवर्तनीय के हो भने, आज पनि अभिभावक आफ्ना सन्तानको भविष्यको लागि त्यति नै चिन्तित हुन्छन्, भलै त्यसका लागि अवलम्वन गरिने उपायहरुमा व्यापक भिन्नता होला । हामीले जति सहज रुपमा आफ्ना अभिभावकका कुराहरुलाई स्वीकार गथ्र्यौं, त्यही सहजता र आत्मसमर्पण आफ्ना सन्ततिबाट खोज्ने हो भने हामी आफैले आफैलाई दुःखी बनाउने बाहेक अरु केही गर्दैनौं । हामी आफ्नो किशोरावस्थामा भएको भन्दा अहिलेको पुस्ता त्यही उमेरमा बढी विवेकी र परिपक्व हुन्छ भन्ने कुरामा शंका छैन । तरै पनि यो समय उमेरको एउटा यस्तो भ्रामक परिच्छेद हो, जहाँ मानिसले आफ्नो सोचलाई मात्रै सही मान्छ, सर्वोपरि ठान्छ । उनीहरुका लागि अघिल्लो पुस्ता भनेको आफ्नो पूर्वाग्रही सोच र मान्यताको कोक्राबाट निस्कन नसकेको, नचाहेको पुस्ता हो । उनीहरुका कुरा भनेका डेट एक्सपायर्ड औषधि हुन्, जसले फाइदा गर्दैन बरु हानि गर्ला । वाल्यकालमा हरेक सन्तानलाई लाग्छ, उसको बाबुसंग भिडेको भए ब्रूसली हाथ्र्यो । उसले नचाहेर मात्र हो, नत्र सुपरम्यान उडे जसरी आफ्नो बाबु पनि उड्न सक्थ्यो । तर त्यही सन्तान जब हुर्कंदै जान्छ आफ्नो अतिमूल्यांकनको बारेमा सोचर हाँस्दाहाँस्दै त्यही अभिभावकको न्यूनमूल्यांकन गर्न थाल्छ, नजानीनजानी । त्यसैले एउटा भनाइ छ, टिनएजमा भएकाहरुले आफ्ना बाबुआमालाई त केही पनि केही पनि थाह रहेनछ भन्ने सोच्न थाल्छन् रे । अनि टिनएज सकिएपछि तिनैले सोच्छन् रे, ओहो पछिल्लो सातआठ वर्षमा मेरा बाबुआमाले कति कुरा सिक्न भ्याएछन् । 

तसर्थ त्यो उमेरमा भएका बाबुआमाहरुलाई आफ्ना सन्तानसंग समन्वय कायम गर्न फलामको च्यूरा चपाए जस्तो हुने गर्दछ । प्रवेशिका सकाएर बाह्र कक्षा पढ्न् बेलामा र बाह्र सकाएर स्नातक तहको पढाइ गर्ने बेला अक्सर यी दुइ पुस्तकाके लाप्पा पर्न थाल्छ । उनीहरु आफ्नो सोचाइ र मान्यताको पछाडि यतिसम्म विश्वस्त भैसकेका हुन्छन्, त्यो गलत छ भने पनि उनीहरुलाई मनाउन असम्भवप्रायः हुने गर्दछ । हाम्रो देशमा विद्यमान अहिलेको सम्पूर्ण अवस्थाले हरेक अभिभावकलाई आफ्नो सन्तानको भविष्यका लागि चिन्तित बनाएको छ । विदेश पठाउने सक्नेहरुका लागि त्यो पहिलो विकल्प भए पनि त्यो खर्च धान्न नसक्नेहरु मारमा परिरहेका हुन्छन् । यहाँ शैक्षिक संस्थाहरु प्रति कसैको कुनै समवेदना छैन । टोलका समस्याका लागि जिल्ला, अञ्चल वा उस्तै परे देशै बन्दको आह्वान गर्ने ‘विद्वान’हरु, त्यसको पालना गरेर अप्रत्यक्ष रुपमा सघाउने जनताहरु र तिनका माग पूरा गरेर गलत नजीर कायम गर्न सक्ने ‘सक्षम’ सरकारका कारण शिक्षा अवरुद्ध भैरहेको हुन्छ । कलेजका नाम कसैलाई मन परेन भनेर पनि स्कूल कलेजहरु वन्द गर्न पाइन्छ ।  त्यस्तो अवस्थामा जनकपुर जयनगर रेलवेको गतिमा चल्ने शिक्षा प्रणाली, नीजि शिक्षण संस्थाको नाममा जे जहाँ र जसरी जुनसुकै रुपमा पनि विद्यार्थी उत्पादन गर्ने कारखानाहरुका कारण समग्रमा यहाँबाट उत्पादन भएका अधिकांशको स्तर के भन्ने गम्भीर प्रश्न बारे कसैले घोत्लिनुपर्ने आवश्यकता देखेको छैन । 
त्यही भएर त हरेक प्रवेशिका परीक्षा र हरेक बाह्र कक्षाको जाँचपछि आम अभिभावकका दुर्दिनहरु सुरु हुन्छन् । 

Sunday, July 29, 2012

बलात्कृत सहर

बायाँ फन्को ८९

हरेक वर्सातको आरम्भसंगै महानगरका वासीन्दाहरु, विशेष गरेर चारपांग्रेको सुरक्षित पाठेघरमा लुक्न नसक्नेहरुको सातो जान्छ । झन् यसपालिको वर्षाको त के कुरा गरिसाध्य छ र ? अतिक्रमण नियन्त्रण गर्ने र सडक चौडा बनाउने नाममा राजधानीलाई यति वीभत्स र क्रूर पाराले बलात्कार गरिएको छ, कतै पनि हिंडनु भनेको कष्टकर अनुभव हुन्छ । घाम लाग्दा धूलो र पानी पर्दा हिलोले आक्रान्त हुने काठमाण्डौ कुनै युद्धले घाइते भएको सहर जस्तो देखिन थालेको छ । सुधार गर्नुपर्छ, तर त्यसको एउटा निश्चित योजना र व्यवस्थित तरिका हुनुपर्छ । तोडफोड गरिएको सहरको अनुहार अब कहिले हेर्न लायक हुने हो वा कहिले पनि नहुने हो भन्ने कुरा कसैलाई थाहा छैन । 

अघिल्लो साता एउटा अचम्मको समाचार सुन्न पाइयो । भक्तपुरको कमलविनायकबाट नगरकोट जाने नयाँ बाटोमा पिच गरेको भोलिपल्टै त्यो भत्किएछ । स्थानीय वासीन्दाहरु पनि के कम, विरोध स्वरुप त्यहाँ नेरको बाँकी पिच आफैले भत्काइदिएछन् । रमाइलो कुरो त के भने एसियाली विकास कोष र बेलायती सहयोग निकाय लगायतका दातृसंस्थाहरुले त्यहाँको एघार किलोमिटर बाटोको लागि पाँच करोड भन्दा बढी रकम जुटाइदिएका रहेछन् । भोलिपल्ट भत्कने पिच निर्माणका लागि भएको ठेक्कापटमा कसकसले कति रकम कुम्ल्याए होलान् त भनेर सोच्न बाध्य बनाउँछ यो घटनाले । कुनै पिच बनाएको भोलिपल्टै भत्किनु भनेको भ्रष्टाचार र लापरवाहीको चरम उदाहरण हो । त्यतिमात्र हैन यो भनेको आम जनतालाई हेप्नुको पराकाष्ठा हो भन्नु पर्छ । 

कमल विनायक नगरकोटको पिच कुनै भूतो न भविष्यति घटना होइन । यस्ता कमसल र कामचलाउ निर्माणहरु गर्ने गराउने हाम्रो गौरवशाली परम्परा रहिआएको छ । हरिसिद्धिबाट गोदावरी जाने बाटोमा पनि ठाउँठाउँमा केही त्यस्ता भागहरु छन्, जहाँ सँधै डरलाग्दा खाल्डाखुल्डी हुन्छन् । समयसमयमा तिनको मर्मत हुन्छ तर त्यो केही दिनमै पूर्ववत रुपमा आइसक्छ । ठेक्कापट्टामा हुने अनियमितता, ठेकेदारहरुले बढी नाफा खान प्रयोग गर्ने कमसल सामाग्री, झारातिराइ कामको पनि कुनै अनुगमन र मूल्याङ्गन नगरी सम्बन्धित निकायका अधिकारीहरुले तिनको भुक्तानी गर्नका लागि चपाउने छ्याकनहरु नै यस्ता अनियमित कामका प्रमुख कारक तत्वहरु हुन् । हरेक वर्सातको सुरुवात हुने बेलामा मात्र किन ढल, धारा र पिचका कामहरु हुन थाल्छन् ? सडक विभागले पिच गरेको भोलिपल्ट देखि किन ढल र धाराको काम सुरु हुन्छ ? दुई सरकारी निकायको बीचमा त्यति साधारण समन्वय किन कहिले पनि हुन सक्दैन ? हामी सबैलाई त्यसको कारण राम्ररी थाहा छ । तै पनि किन यसको नियन्त्रण कहिले पनि नहुने हो त ? तर पनि पिचको कुरामा मात्र नभै हरेक कुरामा यस्ता अनियमितताका लाजलाग्दा उदाहरणहरु हामीले दैनिक जीवनमा यत्रतत्र देख्न पाउँछौं । त्यति हुँदा पनि हाम्रो उदासीनता, धैर्य र सहनशक्ति गज्जबको छ । अनावश्यक कुराहरुमा हामी जति छिटो उद्वेलित र आक्रोशित हुन्छौं, आवश्यक कुरामा चाहिँ त्यत्ति नै सहिष्णुता देखाउन सक्ने अचम्मको खूबी छ हामीमा ।

हामी सबैमा पैसा कमाउने शर्टकट्को ठूलो भोक छ । तसर्थ काम थोरै दाम धेरै आउने नयाँ नौला र चमत्कारी उपायहरुको खोजीमा हुन्छौ हामी । त्यो ठगीको सबैभन्दा ठूलो मारमा आम नागरिकमात्र पिल्सिन्छन्, त्यस्ता उपाय अपनाउने ठाउँमा नभएका श्रमजीविहरु मात्र त्यसको सिकार हुन्छन् । बनाएको पिच एउटा निश्चित समय टिक्न नसक्दा त्यस्ता ठेकेदार वा तिनको कामलाई सदर गरेर भुक्तानी गर्नेहरुमाथि कहिले पनि कारवाही भएको हामीले सुनेका छैनौं । शायद यस्तै सुविधाका कारण ठेक्कापट्टामा गुण्डागर्दी हुने र अपराधीहरुको बढी दखल हुने परिपाटी विकसित भएको हुनुपर्छ । हुन त आजकल गुण्डा र अपराधीको त परिभाषा नै पनि ठूलो विवादको विषय हुन सक्छ । दुइ दिनमा हुने काम दुइ महीनामा पनि नसकिंदा पनि कुनै खोजीनीति हुने चलन छैन हामीकहाँ । तपाईहरुलाई थाहा छ, सन् २००८ को बेइजिंग ओलम्पिक्सका लागि चिनीयाँहरुले अनपत्यारिलो संरचनामा बर्डनेस्ट रंगशाला बनाउन सुरु गर्नु भन्दा पहिले सिनामंगलमा पुल बन्न सुरु भएको थियो । अहिले सन् २०१२ मा लण्डन ओलम्पिक्स हुने बेला भैसक्दा पनि त्यो पुल अझै बनेको छैन । 

आजकल हाम्रो वरिपरिको बातावरण यस्तो भैसकेको छ, कुनै पनि कुराले मान्छेलाई अचम्भित, आक्रोशित, स्तव्ध वा दुखी बनाउन छोडिसकेको हो कि भन्ने भान हुन्छ । गम्भीर भन्दा गम्भीर र सम्वेदनशील कुराहरुमा पनि हामी निरपेक्ष हुँदै गइरहेका छौं । यो निरपेक्षता हाम्रो वाध्यताले हामीमा पैदा भएको हो कि हामी कुनै पनि कुरामा प्रतिकृया व्यक्त नगर्नका लागि अभ्यस्त हुँदै गएका हौं, यसै भन्न सकिन्न । ठूला कुराहरुमा नै निर्विकार रहने बानी लागेपछि त झन् झीनामसीना कुराहरुका बारेमा त सोच्ने पनि हामीलाई चासो र फुर्सद दुबै नहुन थालेको होला । कस्ता कुरालाई ठूलो र सानो मान्ने भन्ने पनि फेरि अर्को विवादको विषय हुनसक्छ । साधाराण अवस्थामा ठूला र सम्वेदनशील मानिनु पर्ने कुराहरु ती भन्दा ठूला समस्याका अगाडि तुलनात्मक रुपमा साना लाग्न सक्छन् । तर नजरको त्यो दोषले तिनलाई कम समस्यामूलक भने बनाउँदैन । आजको अवस्थामा सिंगो मुलुक अन्यौलमा रुमल्लिएको छ । यस अवस्थाका लागि को जिम्मेवार हुन् भन्ने विश्लेषण गर्ने काम यो स्तम्भकार गर्न चाहँदैन र किनभने दिउँसोको समयमा आकाशमा देखिने तेजिलो र रापिलो गोलोलाई सूर्य भन्छन् भने जत्तिकै स्पष्ट र निर्विवाद कुरामा जति अक्षर खर्च गरे पनि, जो कसैलाई दोष लगाएर खोइरो खने पनि त्यसले समस्याको समाधानमा कुनै सघाउ पु¥याउँदैन । तर सबै खालका अनियमितताको कठोर अनुगमन, दण्ड र नियन्त्रणका लागि पाइलाहरु नचालिने हो भने यो समस्या झनै विकराल हुँदै जान्छ ।

Sunday, July 15, 2012

साँढे स्वाभिमान

बायाँ फन्को ८८ 

फुटबल हामीमाझ लोकप्रिय खेल हो । त्यसैले विश्वकप, यूरोकप, कोपाअमेरिका जस्ता प्रतियोगिताहरुका बेलामा टेलिभिजनको नै बिक्री बढ्ने गर्छ । अझ बढी पारखीहरु त स्पेन, जर्मनी, वेलायत र इटलीका लिग खेलहरु समेत जागराम बसेर हेर्न छुटाउँदैनन् । राष्ट्रिय स्तरको फुटबल खेलको गति जेसुकै होस्, दक्षिण एसियामा हामी अझै सबैभन्दा माथ्लो वरियताक्रममा छौं । भर्खरै फुटबलको एउटा ठूलो प्रतियोगिता सकिएको छ । यूरो कप २०१२ । तर हामी माझ भने आजकोे परिप्रेक्ष्यमा फुटबलको अर्कै रुप र परिभाषा बढी लोकप्रिय हुन थालेको भान भएको छ । त्यो हो, फुट र बल । अर्थात् फुट्नका लागि गरिने बल । यो खालको फुटवल चाहिँ हाम्रो अघोषित राष्ट्रिय खेल भैसकेको छ । हामीलाई फुट्नु किन यति धेरै रोमाञ्चक लाग्छ भनेर कहिले सोच्नुभएको छ ? यो एउटा गम्भीर प्रश्न हो जसको उत्तर हामीले शीघ्रातिशीघ्र खोज्नु आवश्यक छ । 

फुट्ने कुरामा हाम्रो समाजको हरेक पक्षमा गौरवशाली परम्परा रहेको छ । चार जना अभिन्न मित्रहरु अथवा दाजुभाइ मिलेर कुनै बन्दव्यापार सुरु गर्छन् । त्यो जब फल्नफुल्न थाल्छ, त्यसैसंग फल्न थाल्छ कलहको वीज । जब त्यसले एउटा उँचाइ प्राप्त गर्छ, उनीहरुको साझेदारी अधिकांश रुपमा फुटेकै हुन्छ । त्यस्ता बग्रेल्ती उदाहरणहरु हाम्रो वरिपरि पाइन्छन् । कुनै एउटा साङ्गीतिक समूहको कुरा गरौं, उनीहरुको गीत चर्चाको चुली चुमेपछि किन एकजूट रहन सक्दैनन् ? अहिलेको समयमा हेर्ने हो भने राजनीतिक दलहरु खूब फुटबल खेलिरहेका छन् । नामै सम्झन गाह्रो होला जस्तो गरी भटाभट फुटिरहेका छन् दलहरु । दलहरुको दलदलमा अब त को कुन दलको नेता हो भनेर सम्झन पनि निकै ठूलो कसरत नगरी नसकिने भैसकेको छ । 

त्यसबाहेक पनि हरेक क्षेत्रमा हेर्ने हो भने को भन्दा को कम भने जस्तो गरी हामी फुटबल खेलिरहेका छौं । यस अर्थमा भन्दा फुटबललाई हाम्रो राष्ट्रिय खेल नभने के भन्ने ? त्यो फूटवल सामूहिक खेल हो जसमा व्यक्तिगत स्वार्थ भन्दा समूहको जीत सर्वोपरि हुन्छ । त्यसमा जित्दा समूहले नै जित्छ भने यो फुटबल चाहिँ व्यक्तिगत स्वार्थका लागि खेलिन्छ । यसमा व्यक्तिको विजयसंगै समूह, समाज र राष्ट्रले चाहिँ पराजयको माला लगाइरहेको हुन्छ । सीमित मानिसहरुका उपलव्धिका लागि ठूलो समुदायले मोल चुकाइरहेको हुन्छ । समग्रमा यो फुटबलले देशको भलो गर्दैन । त्यति हुँदाहुँदै पनि नियन्त्रण गर्ने तर्फ हामीले चासो नदेखाएको यो फुटबलको कस्तो कीरो हो र कसरी यसले हामीमा यति गहिरो जरो गाडेको होला भनेर अचम्म लाग्छ । प्रविधिको विकाससंगै शरीरमा आक्रमण गर्ने कस्ताकस्ता असाध्य भनिएका रोगका कीटाणुहरु नियन्त्रण भएका छन् भने मानसिकतामा लागेका फुटबलका कीटाणुहरु के त्यति शक्तिशाली होलान्, जसलाई हामीले नियन्त्रण र उन्मूलन गर्न सक्दैनौं ? के हामीले यी कीटाणुहरुलाई देख्न सक्ने कुनै सूक्ष्मदर्शक यन्त्र फेला पार्न सकेका छैनौं ?

एउटा रमाइलो प्रसंग छ । हामीले सुनिआएको कुरा हो, साँढेको अगाडि रातो कपडा हल्लाउनु हुँदैन । साँढे रिसाउँछ । रिसाएपछि साँढेले हान्न आउँछ । खासमा भन्ने हो भने रातो कपडा हल्लाउँदा रिस उठ्ने गाइलाई हो रे । तर बारम्बार साँढेको अगाडि रातो कपडा हल्लायो भने साँढेलाई त्यो मान्छेले आफूलाई गाई भन्ठानेको भन्ने लाग्छ रे । अनि साँढेलाई त्यो कुराले रिस उठ्छ र हान्न लखेट्छ रे । यसलाई साँढे स्वाभिमान भन्न सकिन्छ । हामीमा पनि त्यो साँढे स्वाभिमानको कुनै कमी छैन । 

हो हामी विकासका कुरामा, प्रविधका कुरामा, भौतिक संरचनाका कुरामा अरु भन्दा निकै पछाडि परेका छौं । त्यसैले हामीलाई बेलाबेला लाग्ने गर्छ, बाँकी विश्वले हामीलाई हेप्छ । विदेश जाँदा विमानस्थलहरुमा हामीलाई हेर्ने आँखा अर्कै हुन्छ । हाम्रै वरिपरि पनि ध्यान दिएर हेर्ने हो भने थाहा हुन्छ, मानवस्वभावमा एउटा अचम्मको प्रवृत्ति हुन्छ । कुनै पनि कुरामा लघुताभाष भएका मानिसहरु त्यसलाई छोप्नका लागि कृतिम उच्चताभाषको प्रदर्शन गर्ने गर्छन् । त्यो भनेको पनि एक प्रकारको साँढे स्वाभिमान नै त हो नि । 

समग्रमा कुरा गर्दा हामी कसैले हाम्रो देशको बारे, हाम्रा विभूतिका बारे, हाम्रो प्राकृतिक धरोहरका बारेमा प्रत्यक्ष केही बोल्यो भने एकजूट भएर जाइलागिहाल्छौं । तर कहिलेकहीं हामी कसैले बोलेको वा बोल्यो भनेर हल्ला मात्र चलेको भरमा पनि उग्र हुन्छौं । हामी त साँढे हौं नि, किन रातो कपडा हल्लाएर हामीलाई गाइ बनाउन खोजेको ? यस्तो बेलामा हाम्रो साँढे स्वाभिमान जागृत हुने गर्दछ । तर यही साँढे स्वाभिमान नै त्यो अचूक अस्त्र हो जसले हामी भित्रका फुटबलका कीटाणुहरुलाई उन्मूलन गर्न सक्छ । बेलाबेलामा अधिकांश गलत कुराहरुमा जाग्ने यो साँढे स्वाभिमानलाई हामीले सही दिशामा दगुराउन मात्र सक्यौं भने हामी फुटबल नखेलेर जुटबल खेल्न थाल्नेछौं । 


जुटबल खेल भनेको फुटबल भन्दा निकै सजिलो, लाभदायी र उपलव्धिमूलक पनि हुन्छ । फुटबल खेल्नका लागि खर्च गर्नुपर्ने जति शक्ति पनि जुटबलले खाँदैन । सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरो के भने फुटबल खेल्नका लागि हजारौं कारणहरु हुन सक्छन् भने जुटबल खेल्नका लागि एउटै मात्र कारण पर्याप्त हुन्छ, जुट्नु । एउटा शास्वत भनाई नै छ नि, ‘एकतामै छ सर्वशक्ति......।’ 

फुटवल खेल्न छोडेर एकपटक जुटबल खेल्ने प्रयास गरेर त हेरौं । 

Sunday, July 1, 2012

एसएलसीको हाउगुजी

कोहीकोही मानिसमा अचम्मको क्षमता हुन्छ । उनीहरु मोबाइलको रिचार्ज कार्ड कोट्याएर चौध अंक एकपटक हेरेको भरमा सम्झन सक्छन् । ‘आइडेटिक मेमोरी’ भनिने दिमागको एउटा तत्व बलियो हुने यस्ता मानिसहरु अंकमात्र नभै हरेक कुरा एकदमै मिहीन रुपमा सम्झन सक्छन् भनिन्छ । आम मानिसले बुझ्ने भाषामा यसलाई ‘फोटोग्राफिक मेमोरी’ भनिन्छ । त्यस्ता मानिसहरुलाई देख्दा मलाई डाढो लाग्छ किनभने अंक र मितिको सन्दर्भमा मेरो आफ्नो स्मरण शक्ति झण्डैझण्डै शून्य छ भनिदिए हुन्छ । आफूले किनेको कुनै सामानको मोल कति थियो भन्ने कुरा एक हप्ताभित्र मैले बिर्सिसकेको हुन्छु । मेरो आफ्नो लगायत परिवारको जन्मदिन र साल म कहिले पनि हेक्का राख्न सक्दिनं । कतिसम्म त भने आफ्नो सवारी साधनको नम्वर समेत मलाई सम्झना रहँदैन र निक्कै बेर घोरिएर मात्र म त्यो सम्झन सक्छु । साथीभाइ र इष्टमित्रका फोन नम्वरहरुको त कुरा नै नगरौं ।

Sunday, June 17, 2012

आफूलाई नपरेसम्म

बायाँ फन्को ८६

बिजुलीको खम्बामा चीम बलिरहेको थियो । हातैले भ्याउने उँचाइमा त्यसलाई बन्द गर्ने स्वीच थियो । तर पनि बिहानको साढे आठ बजेसम्म कसैले त्यसलाई निभाउने कष्ट गरेको रहेनछ । यो दृश्य काठमाण्डौको एउटा सार्वजनिक सडक छेउको हो । यस्ता दृश्यहरु आम हुन् । हामी सबैले बारम्बार यस्तो देखेका छौं । तर देखेको बेला गएर त्यो बत्ती निभाउने चाहिँ हामी मध्ये कति जनाले गरेका छौं त ?

हेर्दा सामान्य कुरा नै हो, तर कतै यसले हाम्रो संस्कारको पोल त खोलिरहेको त छैन ? हामी पनि अचम्मका मान्छेहरु हौं । यो मुलुकमा लोडशेडिंगले कहिले पनि नछोड्ने भो भनेर लौ त भनौं भने दिनको पचासौं पटक सत्तोसराप गर्छौं ।  लोडशेडिङ्गको यस्तो चर्को मारमा परेको बेला फत्फत् र गनगन गरे कहिल्यै पनि थाक्दैनौं । तर पनि खम्बामा दिउँसै बलिरहेको चीम देख्दा अलिकति हात लम्क्याएर बत्ती निभाउने जमर्को साधारणतया हामी गर्दैनौं । यसरी खेर गइरहेका खम्बाका बत्तीहरुले कति धेरै ऊर्जा नाश गरिरहेका होलान् भनेर हामी सोच्दैनौं किन भने हामीलाई थाहा छ त्यसको बिल हाम्रो मिटरमा चढ्दैन । आफूले इन्भर्टरको जोहो गर्ने ल्याकत छ भने हामीलाई लोडशेडिंगले चिन्तित गर्दैन । 

त्यस्तै कुनै सार्वजनिक धारामा खलखली पानी बगिरहेको पनि ठामठाममा हामीले देख्ने गरेका छौं । घरमा अनावश्यक रुपमा पानी खेर फ्याल्दा पनि यही सहरका कति मान्छेहरु अरु सार्वजनिक धारामा एक गाग्रोे पानीका लागि घण्टौं लाममा लागेर मारामार गरिरहेका छन् भन्ने कुरा बिर्सन्छौं हामी । आफ्नो घरमा डीप बोरिंगबाट वालछ्याल् पानी आउँछ भने हामी दङ्ग पर्छौं । अघिल्लो वर्षकोे आँकडा अनुसार काठमाण्डौंमा दिनको बाह्र करोड लिटर पानी भुईमुनिबाट तान्ने गरिन्थ्यो । अहिले तीब्र गतिमा भएका निर्माणका कारण थपिएका कलकारखाना र भवनहरुका कारण त्यो संख्या निकै नै बढिसकेको हुनुपर्छ । यसै कारण हामी उभिएको धरती मुनि पानीको सतह नै निकै तल पुगिसकेको छ । कुनै दिन त्यसले भयावह परिणाम ल्याउन सक्छ भनेर हामी सोच्न पनि चाहँदैनौं । आज आफ्नो घरमा टन्न पानी आउन्जेल हामी भोलिका लागि र अरुका लागि टाउको दुखाउन चाहँदैनौं । 

पानी र बत्तीका कुरामा मात्र होइन, हामी अरु बढी महत्वपूर्ण र सम्वेदनशील कुरामा पनि लघुकालीन समाधानमा मात्रै रमाएका हुन्छौं । आज, भोलि र हद से हद एक महीना सम्मका समस्या मात्रै हाम्रा लागि महत्वपूर्ण लाग्छन् । त्यो भन्दा पछि त के भयो र पशुपतिनाथ छँदैछन्, तिनैले सब ठीक पार्छन् । एक पटक ध्यानपूर्वक हाम्रा विगत केही समयका राजनैतिक, सामाजिक, अर्थिक कुराहरुलाई नियालेर हेरौं त, हामीले दीर्घकालीन योजना भनेको के हो भन्ने त बिर्सी पनि सकेका हौं कि भन्ने भान हुन्छ । 

आफ्नो चर्चित पुस्तक ‘इट, प्रे, लभ’ मा एलिजावेथ गिलवर्टले इटालियन र अमेरिकनको एउटा बानीका बारेमा रमाइलो कुरा लेखेकी छिन् । उनी भन्छिन्, एउटा अमेरिकनलाई अर्को हप्ताको बुधबार डिनरको लागि आमन्त्रण गर्दा उसले या त त्यो दिन ठीक छ भन्छ, या त्यसको साटो मंगलबार वा बिहीवार गरौं न भन्छ रे । त्यही आमन्त्रण कुनै इटालियनलाई गर्दा लामो सास फेरेर उसले भन्छ रे, “अर्को हप्ताको बुधबारसम्म खै के हुन्छ, कस्तो स्थिति हुन्छ अहिले देखि कसरी भन्न सकिन्छ र ?”

हामी पनि शायद आजकल यो सन्दर्भमा इटालियन भएका छौं । कसैले पनि कुनै दीर्घकालीन योजना बनाउन नसक्ने भएका छौं हामी । त्यसमाथि हरेक कुराका लागि हामीले कुरिरहेको सम्विधानले एकपटक फेरि हामीलाई अझ बढी अनिश्चित बनाएको छ । कुनै बेला भानुभक्तले अमरावती र स्वर्गसरी भनेर बखान गरेका यो कान्तिपुरी नगरी आज संसारकै सबैभन्दा बढी फोहोर, प्रदूषित र अव्यवस्थित सहरको सूचिमा परिसकेको छ । तै पनि अमेरिका यूरोप वा अन्य विकसित मुलुकका सुविधासम्पन्न सहरहरुको बराबर यहाँका घरजग्गाको भाउ पुगेको छ । त्यस्तो अमूल्य जग्गाका ईन्चईन्चका लागि छिमेकीसंग बाझ्दै, साँघुरो बाटाहरुका संजाल भित्र बनाइएका घरमा बस्दा, हामी सोच्नसम्म पनि सोच्दैनौं कुनै दिन कुनै भवितव्य परेको खण्डमा एम्बुलेन्स अथवा दमकल कहाँसम्म आउन सक्छ ? किन टाउको दुःखाउने, हाम्रो घरमा कोही बिरामी परेको छैन । 

हामी घरघरका फोहोरहरु सुटुक्क लगेर बाटोमा मिल्क्याएर नाकमुख कपडाले ढाकेर हिंड्छौं, कुन दिन यहाँ ठूलो महामारी फैलन्छ भनेर फतफत गर्दै ।  तर त्यति बेला जाजरकोट र रुकुमको महामारी हाम्रो लागि रेडियो वा टेलिभिजनले फलाक्ने फगत एक समाचार मात्र हुन्छ, मृतकका संख्याहरु अंकमात्र हुन्छन् ।  किनकि यो सहरमा महामारी फैलनबाट पशुपतिनाथले बचाइरहेका छन्, बचाइरहने छन् ।

एउटा पुरानो भनाइ छ, विवेकशील प्राणी त्यो हो, जो अरुको अनुभवबाट सिक्छ, अरुलाई परेको देखेर चेत्छ । साधारण मानिस भनेको चाहिँ त्यो हो रे, जो आफूलाई नपरुन्जेलसम्म चेत्दैन । विवेकहीन प्राणी भनेको चाहिँ आफूलाई परेर पनि चेत्दैन, आफ्नो भोगाइबाट पनि सिक्दैन रे । यस अर्थमा बुझ्ने हो र जन्मदेखि शारीरिक र मानसिक विकासको साधारण क्रमलाई मान्ने हो भने जीवनको यात्रामा हामी सबै विवेकहीन बाट साधारण हुँदै विवेकशील बन्ने गर्छौं । 

हाम्रो विकास र परिमार्जनको यात्राक्रम त्यस्तै हुनुपर्छ । किनभने बालक छँदा मान्छेलाई आगोले पोल्छ वा नाङ्गो तारले विजुलीको झट्कादिन्छ भन्ने कुरा थाहा हुँदैन । टाढाबाट हेर्दा त आगो सुन्दर देखिन्छ । परबाट रातो, उज्यालो र आकर्षक देखिने कुरा पनि त्यति छुच्चो, दुच्छर र पीडादायी हुन्छ भन्ने कुरा त्यसलाई छोएर मात्र मान्छेले जान्दछ । यस्तै अन्य थुप्रै आफ्ना अनुभवबाट सिकेर हुर्कंदै गएपछि हामी अरुको अनुभवबाट पनि सिक्न सक्ने बन्छौं । तर पनि जीवनमा, समाजमा र व्यावहारिकतामा हामी नयाँनयाँ मोडहरुमा छद्मभेष धारण गरेका थुप्रै अरु आगोहरु भेट्छौं । डाम्ने कुराहरु कुनै पनि रुपमा हाम्रो बाटो ढुकिरहेका हुन्छन् ।

आफूलाई परिसकेपछि मात्र कुनै कुराको समाधान खोज्ने हाम्रो बानीले कुनै दिन हामीलाई यस्तो स्थितिमा नपुराओस्, जुन दिन हामीसंग पछुताउने बाहेक अरु बाटो हुँदैन । एकजनाको मात्र प्रयासले कुनै पनि कुरा सम्भव हुँदैन । अनि हामीले बुझ्नै पर्ने अर्काे कुरा के हो भने, सानासाना कुराहरुबाट नै सुरु नगरी ठूला उपलब्धिहरु पनि सम्भव हुँदैनन् । पहिले आफूलाई नसुधारी समाज वा राष्ट्र सुध्रिंदैन ।  आफ्नो चरित्रलाई नयाँ रुप नदिई देशको चरित्र फेरिंदैन । 

त्यसैले चेत्नका लागि आफैलाई परोस् भनेर हामी प्रतीक्षा नगरौं । अरुको भोगाइबाट सिकौं । 

Monday, June 11, 2012

राई सर र जीवनको हिसाब

त्यतिबेला हामी पाँच छ कक्षामा पढ्थ्यौं । हाम्रो हिसाव कक्षामा अक्सर घोडाका टापका आवाजहरु गुञ्जिरहेका हुन्थे, टडडकटक.....टडडकटक....। लगाम तानेर जब काउब्वाय बनेको क्लिण्ट इस्टवुडले तिनलाई रोक्न खोज्थ्यो, घोडाहरु आफ्ना अगाडिका दुबै खुटहरु उचालेर जोरसंग हिनहिनाउँथे, हिंहिंहिंहिं......। पाश्र्वमा एकतमासको सङ्गीतले हामीलाई चारैतिरबाट छोप्थ्यो । अगाडि पाँचवट छ वटा घोडामा लामो कपाल पालेका, दाह्रीजुँगे हेर्दै डरलाग्दा अरु काउव्बायहरु दाँत कोट्याइरहेका हुन्थे । क्लिण्ट इस्टवुड सतर्क भएर घोडाबाट ओर्लन्थ्यो र बिजुलीको फूर्तिले आफ्नो पेस्तोल निकाल्थ्यो । ढिच्याँ...ढिच्याँ..ढिच्याँ....गर्दै उसको पेस्तोलले आगो ओकल्न थाल्थ्यो । हेर्दाहेर्दै सबै दुष्टात्माहरु भुइँमा पछारिएका हुन्थे । स्याँस्याँ गर्दै हावा चल्न थाल्थ्यो र बञ्जर जमीनबाट उडेको फुस्रो धूलोले वातावरण धमिलो हुन्थ्यो । तपाईहरुलाई हिसाबको कक्षामा यस्तो कसरी सम्भव छ भन्ने लाग्नु स्वाभाविक हो । किनभने तपाईंहरुलाई राई सरले हिसाब पढाएका थिएनन् । राई सर, अर्थात जब्बर राई । यो २०३४ साल तिरको कुरा हो ।

Sunday, June 3, 2012

काल खोज्दै ?? काल छल्दै !!

बायाँ फन्को ८५ 

जेठ १, २०६९
“के हो मित्र ? काल खोज्दै हिंडिएछ नि ।” 
बिहान मोबाइल फोन नयाँ सन्देश आएको सूचना दिँदै थर्थर कामेको थियो । हुन त हरेक सन्देशमा एउटै यान्त्रिक कृया हुन्छ त्यसको, तर त्यस बिहानको थर्काइ मानौं कुनै दुःखद समाचारको पूर्वसूचना दिनका लागि आफै पनि तर्सेको जस्तो थियो । सन्देश हेर्दा माथिको वाक्य देखियो, कुनै एकजना शुभचिन्तकले पठाएका । अनि त्यसको तल अर्को वाक्य थियो, 
“जोमसोममा अहिले भर्खर अग्नि एयरको विमान खस्यो रे ।” 

हतारहतार टेलिभिजनमा समाचार च्यानल लगाएँ, नभन्दै फ्ल्यास समाचारमा त्यही व्यहोराका अक्षरहरु तिर्मिराइरहेका थिए । थप विवरण आउन बाँकी । 

एक पटक मेरो आङ जिरिङ्ग भयो । एक दिन मात्र अघि त्यही विमानमा त्यही समयमा पोखराबाट जोमसोम, जोमसोमबाट पोखरा उडेको थिएँ । जोमसोमको उडानका चुनौतीहरुका बारे मेरो बालसखा क्याप्टेन रविन्द्र डंगोलसंग कुरा गर्दै, उसैले उडाएको डोनियर विमानमा । पहिलो पटक जोमसोमको हवाइयात्रा गर्दा हातैले छुन भ्याइएला जस्तो प्रत्यक्ष देखेको अजंगका पहाड, हिमाल र तिनको बीचको साँघुरो खोंचको बीचबाट गरेको यात्राको स्मरण सेलाउन भ्याएको पनि थिएन । तर उडानको बेला नलागेकोे डर त्यतिबेला लाग्न थाल्यो । समय कति महत्वपूर्ण कुरा हो । सही वा गलत समयमा कतै हुनुले कति धेरै फरक पार्छ भन्ने कुरा पनि मथिंगलमा फनफनी घुम्न थाल्यो । सातोपुत्लो उड्ने अर्को कारण पनि थियो । रविन्द्र त्यस दिन पनि पोखरा जोमसोम उडाउनु छ भन्दैथ्यो । म आत्तिंदै उसको नम्वर थिच्न थालें, पूरापूरा घण्टी जान्छ तर फोन उठ्दैन । झन् अत्यास लाग्न थाल्यो । शव्दसन्देश पठाएँ, निकै बेरसम्म त्यसको पनि कुनै उत्तर आएन । मनको एउटा भित्ताबाट आवाज आउँथ्यो, 
“उडानमा भएको भए त फोन बन्द हुन्थ्यो होला नि ।” 

तर अर्को भित्तोमा ठोकिएर प्रतिध्वनि आउँदा अर्कैथोक सुनिन्थ्यो । धेरै बेरपछि मात्र थप विवरण आयो, दुर्घटनाग्रस्त जहाजको पाइलट अरु नै कोही रहेछन् । एकातिर रविन्द्रका लागि ढुक्क भएको भान भयो । तर ती अर्का पाइलट पनि त अरु कसैका आफन्त हुन् नि । तै पनि आफ्नो मित्र सकुशल भएकोमा लागेको त्यो खुसी बडो नरमाइलोे थियो । खुसी पनि त्यति विरक्तलाग्दो हुन सक्दोरहेछ । एकै छिन पश्चात रविन्द्रको फोन आयो, आफू सकुशल रहेको र उद्धार उडानमा जान लागेको संक्षिप्त जानकारी दिएर उसले फोन काट्यो । म मोवाइलमा आएको सन्देश हेरेर एकोहोरो भइरहें, 
“के हो मित्र ? काल खोज्दै हिंडिएछ नि ।” 
उनले त्यसो भन्नुको अर्को एउटा कारण पनि थियो । 

सात दिन अघि
नभन्दै लगातार हप्ता दिनको फरकमा दुइवटा त्यस्ता घटनाहरुबाट म उम्केको थिएँ । यो दुर्घटना हुनु अघिको हप्तामा पनि बैशाख २३ गते पोखरामाथि भुजुंगखोला र खारापानीमा आएको अकल्पनीय प्राकृतिक विपत्तिका बेला म त्यही समयमा त्यहीं नै हुने कार्यक्रम थियो । एउटा छायाँकनका लागि त्यो स्थान उपयुक्त छ भन्ने सुनेको हुनाले त्यो हेर्नका लागि जाने कार्यक्रम बनेको थियो । शुक्रवार काठमाण्डौंबाट पोखरा पुग्ने, शनिवार बिहानै भुजुंगखोला जाने र आइतबार काठमाण्डौ फर्कने योजना थियो । अन्तिम अवस्थामा कार्यक्रम रद्द भएको हुनाले म पोखरा गइनं । त्यतिबेला पनि पोखराका मित्रले फोन गरेर भनेका थिए, हामी बाच्यौं ।

एक दिन अघि
अब भुजुंगखोला त छायाँकनका लागि उचित रहेन, अर्को कुनै स्थान खोज्नु पर्ला भनेर त्यसको एक हप्तापछि म पोखरा पुगेको थिएँ । हुन त म जाने दिनै बा्रम्हण क्षेत्री लगायतका अन्य समुदायले नेपाल वन्दको आयोजना गरेका थिए । एयरपोर्टसम्म भटभटे चलाएर जाँदा कतै अवरोध थिएन । काठमाण्डौंमा नै फाट्टफुट् गाडी चलिरहेको हुँदा तमुवान भनेर मागिएको क्षेत्रमा बाहुनक्षेत्रीको वन्दले कति नै प्रभाव पार्ला र भनेर म पोखरातिर उडेको थिएँ । तर ६० घण्टासम्म पोखरामा म विना अपराधको कैदी भएर थुनिएर बस्नु परेको थियो । पोखरा पूरै वन्द थियो । तेश्रो दिन वन्द फिर्ता भएपछि पोखराको काम हतारहतार सकाएर साँझ फर्कने तानबाना बुन्दै गर्दा रविन्द्रले फोन गरेको थियो । ऊ बिहानै जहाज उडाएर पोखरा आएको थियो । उसले मलाई लोभ्याएको थियो,
“जोमसोमको चार वटा फ्लाइट सकाएर आज म यतै बस्ने हो । आज नजा, रमाइलो गरौंला । भोलि पनि बिहानै जोमसोमको पाँचवटा फ्लाइट छ । बरु तं पनि हिंड् । जोमसोम सकेर काठमाण्डौ जाने बेला दुइ भाइ संगै फर्कौंला ।” 

जोमसोम मैले असाध्यै बखान सुनेको र पटकपटक योजना बनाउँदा पनि जान नपाएको ठाम भएकोले मैले पनि उत्साहित भएर उसको कुरा खाएँ । त्यस दिन मौसमका कारण उसको जोमसोम उडान भएन । त्यसको साटो काठमाण्डौ नै एक चक्कर लगाउन गयो ऊ । मैले पनि त्यही समयमा पोखराको आफ्नो काम भ्याएँ । दिउँसो ऊ पोखरा फर्केर आयो । लामो समय पछि दुइ पुराना स्कूले मित्रहरु बसेर खायौं, गफ चुट्यौं र घुम्यौं । 
भोलिपल्ट बिहान ऊ छ बजे नै पहिलो उडान लिएर जोमसोम जाने, नौ साढे नौ बजेसम्ममा पाँच चक्कर लगाउने कार्यक्रम थियो । म पनि छ बजे मेरा लागि नौलो ठाउँका लागि उडेको थिएँ । जोमसोमको यात्राले मलाई मन्त्रमुग्ध बनाएको थियो । पाँचौं उडानको ठेगान नहुने भएकोले चौथोमा म फर्कने भएको थिएँ । पैंतीस मिनेटमा पोखरा जोमसोमको एक फेरो लगाउनु पर्ने हुनाले चीलगाडीहरु रोकिनासाथ भटभट अर्को यात्रु हालेर हतारहतार उडिहाल्ने चलन रहेछ । रविन्द्र फेरि पोखरा तिर उडिसकेको थियो । 

कत्ति झर्को पनि नलाग्ने होला उसलाई, म सोच्दै थिएँ ।  सिजनका कारण भ्याइ नभ्याइ यात्रुहरु थिए दुबै तिर । जोमसोम एयरपोर्ट दक्षिण भारतीयहरुले खचाखच थियो । बालबालिका, तरुनातरुनी देखि हिंड्नै नसक्ने बूढाबुढीहरु सम्मका तीर्थालुहरु यत्रतत्र देखिन्थे । अचmे दक्षिण् भारतमा मुक्तिनाथ दर्शन नगरी वरत्रपरत्र नसुध्रने मान्यता छ रे, त्यसैले जोमसोम उडान दक्षिण भारतीयमय हुन्छ भन्ने कुरा रविन्द्रले सुनाएको थियो । जोमसोमको परिवेशमा निधारमा चन्दनको तीन लर्को घसेका, लुंगी र कुर्तामा बेरिएका लोग्नेमान्छेहरु अनि उतैका परिधानमा सजिएका स्वास्नीमान्छेहरु अनौठो फ्यूजन जस्ता देखिन्थे । मसंग फर्किनु अघि दुइ घण्टा चानचुन समय थियो तर पनि फर्कने उडान छुट्ला भन्ने डरले म धेरै टाढा जान सकेको थिइँन । दक्षिणतिर हिमाल हेरेर दंग पर्दै म बजार वपिरि नै घुमिरहें । विमानस्थल नजीकै उत्तर पट्टिको फुंग उडेर पनि सुन्दर देखिने डाँडाको फोटो खिच्नेबेला मलाइ के थाहा भोलिपल्ट त्यहीं गएर जहाज ठोक्किने छ र मानिसहरुले आफ्नो ज्यान गुमाउने छन् । डाँडा तृप्त भावमा पसारिएको थियो । त्यो भोको जस्तो त पटक्कै देखिएको थिएन । तै पनि त्यत्तिका मान्छेको ज्यान खायो ।
  
त्यस दिनको चौथो उडानबाट म पोखरा फर्कें । रविन्द्रको जहाज पोखरामा राम्ररी बस्दानबस्दै पाँचौं उडानका लागि आकाश तिर बत्तिइसकेको थियो । ऊ आएर काठमाण्डौं उड्नु अघि केही समय बाँकी थियो । म पोखरा विमानस्थल मै थिएँ । एक हूल दक्षिण भारतीयहरु वायुसेवाका कर्मचारीहरुसंग भिड्दै थिए । अघिल्लो दिन बन्दका कारण भैरहवामा रोकिन परेका कारण त्यस दिन बिहानको उनीहरुको फ्लाइट छुटेछ । अब अर्कोमा उडाइदेओ भन्दै उनीहरु हिन्ग्रेसीमा (हिन्दी, अँग्रेजी र मद्रासी मिश्रित) बाझिरहेका थिए । कर्मचारीहरु फ्लाइट छुट्नु आफ्नो दोष नभएको र अरु सबै भरिएको हुनाले प्रयास गर्ने तर केही भन्न नसक्ने वाध्यता सुनाउँदै थिए । एकजना दक्षिण भारतीय पाहुना भने हामी तिमी नेपालीहरु जस्तो अप्ठ्यारा मान्छे होइनौं तर परेको खण्डमा आफूले भारतीय राजदूतलाई एक फोन गरेर नेपालका पर्यटन मन्त्रीलाई समेत थर्काउन लगाएर भए पनि उडेरै छाड्ने धम्की दिंदै थिए । 

नेपालीलाई अप्ठ्यारा मानिसहरु भनेको सहन नसकेर म एकछिन ती पाहुनासंग भिडें । स्वर ठूलोठूलो पार्दै उनी आफूहरुले भोग्नु परेको समस्याका बारे बम्किन थाले । म त्यो भन्दा ठूलो स्वरमा अंगे्रजीमा बम्कें । उनको समस्या आफूले बुझेको, त्यसप्रति सहानुभूति पनि भएको तर त्यसो भन्दैमा नेपालीहरुलाई अप्ठ्यारो मान्छे नभन्न मैले चर्को स्वरमा गरेको आग्रह अन्ततः उनका एक अन्य मित्रले माने र त्यो आशय नभएको भन्दै माफी पनि मागे । म अर्को तिर लाग्दा उनीहरु भोलि त जहाज चार्टर नै गरेर भए पनि नगइ नछाड्ने कुरा गर्दै थिए । 

जेठ १, २०६९
मेरो मोवाइल फोनको सन्देश ज्यूँकात्यूँ थियो, 
“के हो मित्र ? काल खोज्दै हिंडिएछ नि ।” 

जोमसोममा खसेको विमान चार्टर फ्लाइट नै थियो भन्ने समाचार आउन थालिसकेको थियो । मेरो मन अमीलो भयो । एक हप्ताको अन्तरालमा दुइपटक कालको पञ्जाको नजीकनजीक आफू परेको र उम्केको कुराले सोच्न बाध्य बनायो । हाम्रो जीवनमरण भन्ने कुरा कति अनिश्चिित छ । कुनै पनि बेला कहीं पनि कसैको पनि यात्रामा पूर्णविराम लाग्न सक्छ । तै पनि किन हामी वैरभाव, उपलव्धि, निराशा, तेरोमेरो र इखका कुरा गर्छौं । म आफै पनि किन बेकारमा ती दक्षिण भारतीयसंग बाझें ? तिनले आवेगमा आएर अप्ठ्यारा भन्दैमा के हामी सबै नेपाली अप्ठ्यारा हुन्थ्यौं र ? चार्टर गरेरै भए पनि जाने भन्थे, के त्यो खस्ने विमानमा तिनी पनि परे होला ? मलाई चिन्दै नचिनेको र एक दिन अघि आफूले दाह्रा किटीकिटी झगडा गरेको ती दक्षिण भारतीयको पीर लाग्यो, माया लाग्यो र मैले तिनी त्यसमा नपरेका हुन् भनेर प्रार्थना गरें । तर ज्यान त तिनको नभए पनि, मेरो नभए पनि अरु कसैको पनि त गएको हो नि । 

मैले आफूलाई सन्देश पठाउने शुभचिन्तकलाई उत्तर पठाएँ,
भाग्यमानी रहेछु काल खोज्दै हैन मित्र, काल छल्दै चाहिँ हिंडेको हूँ । 
तर कसैले पनि सँधै काल छल्न सक्दैन । जिन्दगी अनिश्चिित छ, एकदमै अनिश्चित । यसलाई तेरो र मेरो भन्नका लागि, वैरभाव पाल्नका लागि किन खर्च गर्ने । जिन्दगीले हामी सबैलाई पटकपटक बुद्धत्व प्रदान गर्छ । तर हामी त्यसलाई देख्दैनौं, थाहा पाउँदैनौं र थाहा पाए पनि आफूसंग धेरै बेर राख्दैनौं । 





Thursday, May 31, 2012

म त माटो न हूँ


म त माटो न हूँ
बोझहरूले थिचिदिए हुन्छ
पैंतालाले किचिदिए हुन्छ
म त माटो न हूँ ।

रापले सेकिन्छु म  - तापले सोसिन्छु
चिरिन्छु-चरक्क चर्किन्छु
यहाँदेखि त्यहाँसम्म म
तर पनि टुक्रिन्नं, छरिन्नं म
म त माटो न हूँ ।
बर्षाको स्नेहका केही छिटाहरू
खसे भने म माथि
दंग पर्दै फेरि जोडिन्छु
मगमगाउँछु, व्यूँतिन्छु, हाँस्छु
म त माटो न हूँ ।

मेरो छाती उधिने हुन्छ
मलाई खने पनि हुन्छ
रोपे हुन्छ म मा तिम्रा
चाहनाका वीजहरू
तिम्रा आकांक्षाहरु
तिम्रा आवश्यकताहरू
उमारिदिन्छु म तिनको अंकूर
मेरै छातीमाथि
हुर्काइदिन्छु त्यसको बोट
फलाइदिन्छु तिम्रा सपनाहरू
लैजाऊ टिपेर, काटेर, थुतेर, लुछेर
म कहिले पो रोएको छु र ?
प्रतिरोध कहिले गरेको छु र ?
म त माटो न हूँ ।

मुछे हुन्छ मलाई गजगजी-हिलाम्य पारेर
बनाए हुन्छ तिमीले चाहे जस्तै
तिमीले खोजे जस्तै
उस्तै-दुरुस्तै
तिमीलाई मन पर्ने जस्तो आकार
खेलौना बनाएर खेल
सजाऊ मूर्ति बनाएर
रंगाऊ आफूले खोजेका रंगहरूमा
मन नअघाउन्जेल मलाई सुमसुम्याए हुन्छ
मन अघाए मिल्क्याइदिए हुन्छ
टुक्राटुक्रामा फुटाएर
म चुपचाप बटुल्छु आफूलाई
जोडजाड पार्छु फेरि
म त माटो न हूँ ।

मट्यांग्रा बनाए हुन्छ मलाई
गुलेलीमा तन्क्याए हुन्छ
अर्कोलाई चोट पुय्राउन
मलाई हुर्र्याए हुन्छ
ढुंगा बनाएर अरूलाई फुटाए हुन्छ
म कराउँदिनं....म रून्नं.....म दुख्दिनं....
मेरो मौनता तिमीले नबुझे पनि
बुझेर बूझ पचाए पनि
म तिमीलाई केही भन्दिनं
म बोल्दिनं, लाटो न हूँ
म त माटो न हूँ ।

गाडिदिए हुन्छ ममा चिहान खनेर
तिम्रा सपनाका सिनुहरू
वा तिम्रा सम्बन्धका मुर्दाहरू
तिम्रा अवसादहरू छोपिदिए हुन्छ
तिम्रो भूत...वर्तमान...
तिम्रो पाप....गलती....दोषहरू
कोचकाच पारेर म भित्रै
पुरिदिए हुन्छ मलाई नै
म गन्हाउँछु मै भित्र
म निस्सासिन्छु आफ्नै साससंग
तर म मर्दिनं
म त माटो न हूँ ।


Wednesday, May 30, 2012

हेल्लो सेक्सी!!!

२०६९ जेष्ठ १४ गतेको नेपाल साप्ताहिकमा प्रकाशित


काठमाडौंमा खुलेका अत्याधुनिक मलहरूमध्ये एउटा मलको लुगा पसलमा बाबु-आमा र एउटी टिनएजर छोरी किनमेल गर्दै थिए। छोरीले मन पराएको लुगामा बाबुको आपत्ति थियो भने त्यसबाहेक अरूमा छोरीको आँखा लागेको थिएन। बाबुलाई त्यो लुगा बढी उदांगो लागेको थियो। छोरी भने आफ्ना सबै साथीले त्यस प्रकारका लुगा लगाउने तर्क दिएर बाबुलाई आश्वस्त पार्न खोजिरहेकी थिइन्। आमा दुई जनाको बीचमा मध्यस्थकर्ता बन्ने प्रयासमा प्रस्तुत भइन्। अन्ततः नयाँ पुस्ताका सामु पुरानो पुस्ताले घुँडा टेक्यो। छोरी कानदेखि कानसम्म हाँसिन्, बाबु ठुस्स परेर पैसा तिर्न थाले। 

Sunday, May 20, 2012

नानो मन

बायाँ फन्को ८४

विकासक्रममा मान्छेले उदेकलाग्दा उपलव्धिहरु गरेको छ । सोच्नै नसक्ने कुराहरुको विकास गरेको छ मानिसले । प्रविधि त झन् यस्तो भैसकेको छ, जसले गर्दा अब कुनै पनि कुरा असम्भव भन्न नसकिने भएको छ । हामी क्रमशः अभ्यस्त हुँदै गएकोले हेक्का नगरेको मात्र हो नत्र भने हामीले हातहातमा बोकेर हिंड्ने हातेफोन मात्र पनि कुनै मायावी वस्तु भन्दा कम छैन आजकल । सय वर्ष अघि कुनै अफीमचीले त्यसको तन्द्रामा पनि कल्पना गर्न नसक्ने कुराहरु आज वास्तविकता बनिसकेका छन् । हरेक क्षेत्रमा मान्छेले आफ्ना अघिल्ला उपलव्धिहरुलाई गौण बनाउने अर्को उपलव्धि दिनहुँ भनेजस्तो गरिरहेको छ । आजको समय द्रुत उपलव्धिको समय हो ।

यो क्रममा मानिसले गरेको चमत्कार भनेको हरेक चीजको आकारमा हो । माइक्रो चिप्स जस्ता आविष्कारका कारण सानो भन्दा सानो आकारका यन्त्रहरु सम्भव हुन थाले । आकारमा जति सानो भए पनि तिनको क्षमता भने झन् झन् बढी पनि सम्भव हुन थाल्यो । फलतः रेडियो, टेलिभिजन, कम्प्यूटर, चिकित्साका लागि प्रयोग हुने उपकरण, मेशिनरी जस्ता थुप्रै कुरा झन्झन् साना हुँदै गए । पहिले आविष्कार र विकासको क्रममा आइबीएमले बनाएको कम्प्यूटर राख्नका लागि मात्र एउटा ठूलै आकारको कोठा चाहिन्थ्यो रे । जबकि त्यसको क्षमता र उपादेयता अहिलेका काखे वा हाते कम्प्यूटरको एक छेउ पनि हुँदैनथ्यो । त्यतिबेला त्यस्तो भीमकाय र महँगो उपकरणको बजार कस्तो होला त भन्ने प्रश्न उठ्दा त्यसका आविष्कारकहरुले आशावादी हुँदै कम्प्यूटर केही नभए पनि विश्वभरमा पाँचसात वटा त कसो नबिक्ला भनेका थिए रे । कलपूर्जाका आकारहरु नघटेका भए र आजसम्म पनि त्यही अवस्थामा कम्प्युटर रहेको भए न त त्यो सर्वसुलभ हुन सक्थ्यो, न विकसित हुन सक्थ्यो । यही कुरा प्रविधि र विकासका अरु कुराहरुमा पनि लागू हुन्छन् ।

अब मान्छेको शरीरभित्र सूक्ष्मतम आकारका क्यामराहरु छिराएर त्यहाँ भित्रका रोगव्याध पत्ता लगाउन सकिने भयो । विकसित देशका वैज्ञानिकहरु अब लामखुट्टेको जस्तै रुपरंग र आकारको जासूसी यन्त्र बनाएर अरुका बारे खोतलखातल गर्न सक्ने भए । अनुसन्धान, अपराध नियन्त्रण जस्ता कुराहरु पनि पहिले हेरि निकै सहज हुन थाले । मानिस अब हरेक कुरामा सानोको खोजीमा लाग्न थाल्यो, सानैमा अभ्यस्त हुन थाल्यो ।

तर सबै कुरा सानो बनाउने क्रममा मान्छेको भौतिक जीवनलाई सहज र सरल बनाउने यो लागेको बानीले हाम्रो अरु सानो बनाउन नहुने कुराहरु पनि सानो बनाउँदै लगेको पनि छ । आजकल हाम्रो मन, चित्त, सहनशीलता, समवेदना र सद्भाव पनि त्यसरी नै सानो हुन थालेको छ । प्रविधिमा आएको सूक्ष्मताले फाइदा बढी गरे जस्तो मनमा आएको सूक्ष्मताले चाहिँ हानि बढी गरिरहेको छ मानिसलाई । कुनै बेला सुनिने, बोलिने र प्रचुर मात्रामा प्रयोग गरिने एउटा उक्ति ‘वसुधैवः कुटुम्वकं’ को आजको विश्वमा कति औचित्य बाँकी रहेको छ भनेर सोच्नुपर्ने बेला भएको छ । यसै भावलाई तथाकथित उत्तरआधुनिक रुप दिने हो भने गर्न त आजका मान्छेहरुले पनि ग्लोवल सिटिजन भन्ने शव्दको खूबै प्रयोग गर्ने गरेको पाइन्छ ।

संचार र प्रविधिका कारण विश्व खुम्चेर कोठामा अटाएको छ र त्यसले गर्दा संसारका सबै कुनाका मानिसहरुको भोगाई, सोचाई र विश्लेषणमा समानता आइरहेको छ भन्ने तर्क गर्नेहरु आफूलाई ग्लोवल सिटिजन भन्न रुचाउँछन् । तर व्यावहारिक रुपमा एउटा मुलुकको मान्छे अर्को मुलुकमा बिना भिसा जान पाउँदैन, अझ अमेरिकी तथा यूरोपेली मुलुकमा त चोर केरिएको जस्तो केरिनुपर्छ कम विकसित देशका मानिसहरुले भने यो मन भुलाउने रमाइलो शव्द बाहेक अरु केही हुन सक्दैन ।

मन साँच्चै नै सानो हुँदै गएको छ, माइक्रोचिप्स जस्तै । मन खिइँदै गए पछि सद्भाव पनि खिइन्छ । अनि तेरो र मेरो भन्ने भावना पनि बलियो हुन थाल्छ । त्यसैले त महादेश र देशका नाममा मात्र नभै एकै देशका मानिसहरु पनि आफूलाई जातपात, वर्ग समुदाय, संस्कृतिका नाममा टुक्राएर आफूलाई झन् झन् सानो बनाउन थालेका छन् । एकतामै छ सर्वशक्ति भन्ने कुरा मन सानो बन्दै गएपछि मान्छेले बिर्सन्छ । एउटा मानिस र अर्को मानिसलाई जोड्नका लागि मानिस हुनु एउटै कारण पर्याप्त हुन्छ । तर तिनैलाई अलग्याउनका लागि भने एक हजार कारणहरु सजिलै फेला पार्न सकिन्छ । यो कुराको ज्वलन्त उदाहरण त हामीले अहिले भोगेको र बाँचेको समय नै हो ।

हामीले के बुझ्नु परेको छ भने, मानिसहरुमाथि शासन गर्ने चाहना भएका अरु मानिसहरुले संसारमा प्रयोग गरेको सबैभन्दा पुरानो र अचुक अश्त्र हो, डिभाइड एण्ड रुल, अर्थात फुटाऊ र राज गर । हरेक कालखण्डमा कहिले धर्मको नाममा, कहिले जातको नाममा, कहिले वर्ग र समुदायको नाममा यो अश्त्र प्रयोग भएको छ । अहिले पनि शक्तिका उन्माद चढेकाहरु र खोजीमा लागेकाहरु त्यही नै गरिरहेका छन् ।

हामी सबै मानिस हुनु नै हाम्रो पहिचान हो । मानिसमानिसको बीचमा फरक खोज्ने काम हामीले किन गर्नु पर्छ र ? हामी सबै नेपाली मात्र हौं र त्यो भन्दा बढी सोचेर आफूलाई टुक्राउने काम गर्ने हो भने त्यसले हामीलाई नै कमजोर बनाउँछ अनि हामीलाई फुटाएर राज गर्ने जूकाहरुलाई मात्र मोटो बनाउँछ भन्ने साधारण कुरा हामीले सोच्न किन सक्दैनौं ?

प्रविधिले जे सुकैको आकार घटाओस्, हामी आफ्नो छातिको आकार नघटाऔं, मनको आकार नघटाऔं । नानो भनिने सानो बनाउने क्रमले आफ्नो भावनालाई छोप्न नदिऔं । सुन्दा मात्र पनि नानो उपकरण जति राम्रो सुनिन्छ, त्यति नै नराम्रो सुनिन्छ नानो मन ।

Sunday, May 6, 2012

हाँसको छोयला

बायाँ फन्को ८३

बरु पुरानो लुगा लगाऊ तर नयाँ पुस्तक किन्ने गर ।

हुन त यो उक्ति असाध्यै धेरै पटक धेरै जनाले सापटी लिएर धेरै ठाउँमा प्रयोग गरिसकेका छन्, तरै पनि यहाँ एकपटक फेरि त्यसलाई दोहो¥याउनै पर्ने भएकोले उल्लेख गरिएको हो । हुने बेलामा यो भनाइ १९औं शताव्दिका अमेरिकी लेखक तथा शिक्षाविद् अस्टिन फेल्प्सको हो । तर उनको यो चर्चित उक्तिलाई मानिसहरुले बेलाबेला जर्ज बर्नाड शको नाममा प्रयोग गर्ने गरेका छन् । केही मानिसहरुको एउटा सजिलो तरीका हुन्छ, साहित्यसंग सम्बन्धित कुनै उक्ति उल्लेख गनुृपर्दा कसको भनेर सम्झन सकेन भने शेक्सपियर वा बर्नड शको नाम उल्लेख गर्दिहाल्ने । विज्ञानको कुरोमा अल्वर्ट आइन्सटाइन, मनोविज्ञानका लागि फ्रायड, दर्शनको कुरोमा नित्से, भविष्यवाणीमा नस्त्रादामस र समाजशास्त्रको सन्दर्भमा माक्र्सको नाममा पनि यस्ता प्रयोगहरु हुने गर्दछन् । चर्चित भनाइहरुका सन्दर्भमा मात्र हैन, आफ्नै कुरालाई पनि बढी प्रभावकारी बनाउनका लागि यी नामहरुको प्रयोग (अथवा दुरुपयोग) गर्नेहरुको यस संसारमा कमी छैन । यी यस्ता नामहरु हुन् जसको काँधमा अडाएर मानिसहरु जुनसुकै बेला पनि आफ्नो विद्वताको बन्दूक पड्काउने गर्छन् ।

गाँठी कुरो यहाँ त्यो होइन । सन्दर्भ पुस्तकको हो । हाम्रो पुस्तक किन्ने वा पढ्ने संस्कारको हो । दुःखको कुरा के भने त्यो संस्कारको हामीकहाँ प्रादुर्भाव नै हुन बाँकी छ, विकासको कुरा त परै जाओस् । सापटी मागेर पढ्ने प्रथा अलिअलि भए पनि किनेर पढ्ने भन्ने चाहिँ लौ त भनौं भने नगण्य बराबर नै छ । त्यस्ता किन्नेहरुको अल्पसंख्यक मानिसहरुको प्राथमिकतामा पनि अझ नेपाली पुस्तकहरु त झनै कम पर्ने गर्छन् । नेपाली पुस्तक किन्नेहरुमा पनि एउटा रमाइलो गुटवन्दी छ । एकथरि गुटकाहरुले अर्को गुटका लेखकहरुका कृतिहरु पढ्दैनन् । अधिकांश अवस्थामा आफ्नो समूहका लेखकहरुको आफ्नै समूहमा वाहवाह गर्छन् र आफैआफै रमाउँछन् । कुनैकुनै अति नै चर्चित भएको अवस्थामा मात्र अरु समूहको पुस्तक किनेर, मागेर वा कुरेर पढ्ने प्रवृत्ति हामी माझमा छ । स्वीकार गर्नु नगर्नु आफ्नो ठाममा छ तर यो हाम्रो प्रवुद्ध वर्गहरुको संस्कार हो । घरमा हरेक दिन आउने पत्रपत्रिकाहरु पनि हदभन्दा हद भए दुइचारवटा हेडलाइनमा मात्र आँखा कुदाएर पन्छाइदिने थुप्रै मानिसहरु हाम्रै माझ छन् । आफूलाई लेखक, समालोचक र अध्ययनशील भनेर दावी गर्ने एक जना धुरन्धर र मूर्धन्य व्यक्तित्वले मलाई बायाँ फन्को लेख्न थालेको नै पनि दोश्रो वर्ष भैसकेपछि अचम्म पर्दै भनेका थिए, “ओहो, तपाईं पनि लेख्नुहुँदो रहेछ हगि ?”

केही समय अघि एक जना मित्रसंग मैले शंकर लामिछानेको एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन प्याज सापटी लिएको थिएँ । अहिले फर्काउने बेला घरभरि धुइंधुइंती खोज्दा पनि त्यो पाइएन । विचार ठूलो भए पनि आकार सानो भएको र थोरै पृष्ठहरु भएको त्यो पुस्तक कुन कुनामा लुकेर बसेको हो भन्ने थाहा भएन । मित्रलाई नयाँ पुस्तक किनेर फर्काउँछु भनेर म त्यसको खोजीमा हिंडे । प्रदर्शनी मार्ग अवस्थित साझाको विक्री कक्षसम्म पुगेपछि अरु पनि केही किनांैला भन्ने विचार थियो । त्यही मौकामा जमलतिर गएर अरविन्द अडिगाको नयाँ पुस्तक लास्ट म्यान इन टावर पनि किन्नुपर्ला भन्ने मनाशय बनाएर म निस्केको थिएँ । उनले आफ्नो पहिलो पुस्तक ह्वाइट टाइगरका लागि बुकर्स पुरस्कार जितेका थिए र मलाई उनको लेखनशैली मन परेको थियो ।

दुःखको कुरो, मैले साझाको विक्री भण्डारमा लामिछानेको पुस्तक पाइनं । उनीहरुका लागि अलि बढी एब्स्ट्रयाक्ट भएको हुनाले हो कि, भृकुटीमण्डपका कतिपय पुस्तक पसलेहरुले त त्यसको नाम पनि सुनेका थिएनन् । अन्ततोगत्वा भोटाहिटीको कुनै पसलमा मैले अरु मोटा पुस्तकहरुका बीचमा च्यापिएर निस्सासिरहेका शंकर लामिछानेलाई भेटें । जम्मा पैंतीस रुपैंयामा उपलव्ध रहेछ उनको त्यो कृति । त्यही बेलामा मैले अरु केही वरिष्ठ साहित्यकारहरुका त्यस्तै बहुचर्चित र कालजयी पुस्तकहरु किनें । ती सबै पैंतीस रुपयाँदेखि नब्बेका हाराहारीमा उपलव्ध भए । थोरै पैसामा धेरै पुस्तकहरु किन्न पाउँदा एकातिर खुसी नलागेको त हैन, तर हाम्रा आफ्ना साहित्यकारका कृतिहरु त्यति सस्तोमा उपलव्ध भएकोमा एक प्रकारले मन खिन्न पनि भयो । पैंतीस रुप्याँमा त वेदप्रकाश शर्मा, जेम्स हेडली चेज र सुरेन्द्रमोहन पाठकजन्य लेखकका (यदि ती लेखक हुन् भने) बगम्फुसे उपन्यास पनि पाइँदैनन् । अलि गतिला र नाम चलेका विदेशी लेखकका पुस्तक किन्नेहरुले त त्यो भन्दा निकै नै महँगोमा किन्छन् । तर नेपाली पुस्तकहरु भने त्यति सुलभ दरमा उपलव्ध हुँदा पनि किन कम किन्छौं ?

अहिले नेपाली पुस्तकका पाठकहरु बढेको अवस्थामा पनि पाँच वा दश हजार बिक्ने पुस्तक सर्वाधिक विक्री हुनेमा गनिन्छन् भने हामीले एकपटक गम्भीर भएर सोच्नुपर्छ । महँगो भनिएका नेपाली पुस्तकहरु पनि साधारणतया दुइ देखि चार सयका दरमा उपलव्ध हुन्छन् । तै पनि छातीमा हात राखेर सोचौं त हामी आफ्नो आवश्यक अनावश्यक खर्चको बजेटमा पुस्तकका लागि कति छुट्याउँछौं ? कुनै एक मित्रले धोबीचौरमा क्या गज्जवको हाँसको छोयला पाइँदो रहेछ भन्यो भने कहिले गएर त्यो चपाऊँ भन्ने हुटहुटी चल्न थाल्छ । त्यहाँ पुगेर दुइ सय रुप्याँ प्लेट पर्ने अतिप्रचारित त्यो छ्वेला नचप्काउन्जेल त्यो हुटहुटी शान्त हुँदैन । तर कसैले आफूले हालसालै पढेको कुनै पुस्तक साह्रै राम्रो रहेछ भन्यो भने त्यस्तो हुटहुटी किन हुँदैन ? हामी साहित्य र पुस्तकमा रुचि राख्ने रहेछौं भने त्यो मान्छेले त्यो पुस्तक कहिले पढिसक्छ र आफूलाई दिन्छ भनेर सम्म हामी साहित्य प्रति सदाशयता देखाउँछौं । कुनै लोकार्पणमा गएको बेला करबलले कुनै पुस्तक किन्नु पर्दा पनि साथीभाइसंग खाजा खाने जति पैसा खर्च भयो भने करंगको हाडसम्म चसक्क किन घोच्छ हामीलाई ? मानौं नेपाली साहित्य र पुस्तकहरु पढिदिएर हामी लेखक साहित्यकारहरुमाथि कुनै कृपा गरिदिन्छौं ।

मथिंगलमा यिनै कुराहरु खेलाउँदै म जमलको पुस्तक पसलमा पुगेको थिएँ । अरविन्द अडिगाको पुस्तकको मोल नेपाली एघार सय पर्दो रहेछ । मैले मनमनै सोचें,
“यत्रै सित्ती, यति महँगोमा म यो पुस्तक किन्दिनं । यो नपढेर म अज्ञानी हुन्छु भने, त्यही नै सही ।”

Wednesday, May 2, 2012

हिजोको मोती, आजको माटो

समयले कसरी कोल्टो फेर्छ भन्ने कुरा पनि अचम्मको छ । उत्थान र पतनको कुनै सीमा हुन्न । शक्ति र प्रभाव भन्ने कुरो पनि कहिले कसको त कहिले कसको । अनि जसको शक्ति, त्यसैको भक्ति । शक्तिशाली हुन्जेल त्यसैको हाइहाइ, जुनदिन त्यो भएन, त्यसदिनदेखि केही न केही । बडो निष्ठूरी छ यो संसार र त्यस्तै छौं यसमा बस्ने हामी मान्छेहरू । हिजो जे मोती, आज त्यही माटो अनि भोलि त्यही कौडी । यो क्रम निरन्तर, संधै यस्तै । कुनै बेला 'राष्ट्रपिता' भनिन्थे राजा त्रिभुवन ।  त्रिपुरेश्वरमा हामीले जन्मे हुर्के बेलादेखि गर्वसाथ ठाडो बसेको यो सालिक अहिले पनि त्यस्तै ठाडो, तर आज तिनकै सालिकको यो हविगत । सालिक चाहिन्न भने हटाऊ, राख्ने भए मर्मत गरेर राख । यसरी क्षतविक्षत बनाएर राख्नुको के औचित्य ? हेर्नुस् त कति बिभत्स देखिन्छ त्यो सालिक?




Sunday, April 22, 2012

पासाको उल्टो दाउ

बायाँ फन्को ८२

हरेक मानिसहरुका बनौटमा केही प्राकृतिक समानताहरु हुन्छन् । लामो समयमा बिभिन्न कारणहरुले गर्दा ती समानताहरुमा सानातिना परिवर्तन आउन सक्छन् । भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक, मनोवैज्ञानिक, साँस्कृतिक तथा अन्य कारणहरुले केही तलमाथि भए पनि मान्छेका त्यस्ता समानताहरुको आधारभूत बनौट भने एउटै प्रकारको नै हुने गर्छ । विशेष गरेर इन्द्रियहरुका कुरा गर्दा यस्तो समानताले गर्दा मान्छेले निश्चित कुराहरुको एकै किसिमका अनुभवहरु गर्ने गर्छन् । सबै मान्छेले देख्ने रंग एउटै हुन्छ । एउटा मान्छेले रातो देख्ने रंगलाई अर्को मान्छेको आँखाले कालो, नीलो, पहेंलो, सेतो वा अन्य कुनै रंग देख्दैन । एउटा मान्छेलाई बागमतीको छेउछाउतिर हिंड्दा गन्हाउने गन्ध अरु सबैलाई पनि गन्हाएकै हुन्छ । त्यो गन्ध कसैलाई पनि अत्तरको जस्तो सुवास लाग्दैन । त्यहाँबाट हिंड्ने हरेक मान्छेले नाक थुनेरै हिंडेको हुन्छ । कसैले पनि दंग परेर लामोलामो सास फेर्दैन । गर्मीको बेलामा सबैको चर्मले पोलेको नै अनुभूति गर्छ, कोही पनि ज्याकेट र स्वेटर लगाएर हिंड्दैन । आगो छुँदा सबैले त्यसले पोल्छ । सबैले आत्था नै भन्छन् । तापले कसैलाई शीतलता प्रदान गर्दैन । चीसोमा सबैलाई चीसो लाग्छ, बरफले कसैलाई पनि पोल्दैन । कानले एउटै कुरा सुन्छ, जिब्रोले एउटै स्वाद बताउँछ । 

त्यति हुँदाहुँदै पनि हरेक मान्छेको आआफ्नै बुझाइ हुने गर्छ । देखेको एउटै कुरालाई हरेक मान्छेले फरक हिसाबले ग्रहण गर्छ । त्यो फरक ढंगले उसको दिमागमा चित्रित हुन जान्छ । सुनेको हरेक ध्वनिको हरेक मान्छेले फरक अर्थ लगाउँछ । एउटा मानिसको जिब्रोलाई स्वादिलो लागेको कुरा अर्को मान्छेले मुखमा हाल्न सक्दैन । सबैलाई एउटै कुरा मन पर्दैन । त्यसैले यो मन भन्ने कुरा अचम्मको हुन्छ । मन कहाँ हुन्छ भन्ने कसैलाई थाहा छैन । यसको कार्यप्रणालीको निश्चित प्रकृया हुन्छ भने त्यो के हो भन्ने जटिलता अझै पनि हामीले खोज्न र पत्ता लगाउन सकेका छैनौं । मन पराउनै नहुने कुरा कहिलेकहीं मन पर्छ भने मन पराउनै पर्ने कुरा कहिले पटक्कै मन पर्दैन । विवेक, चेत, इन्द्रिय, दिमागले एकमुख लागेर वकालत गरेका कुराहरु, तिनका अकाट्य तर्क र प्रमाणहरुलाई यो अदृश्य र बौलाहा मनले लत्याइदिन्छ । मान्छेका शरीरका सम्पूर्ण अवयवहरु यही ज्यालामा नमिल्ने डुम जस्तो मनको धतङ्ग्याइँलाई टेरेर त्यसैको आदेशमा चल्न थाल्छ । अर्को अर्थमा भन्ने हो भने यो मन भन्ने कुराले नै समानताहरुका बीचमा असमानता खोजेर मानिसको विचार र व्यवहारमा फूट पैदा गरिदिन्छ, एउटै कुरामा पनि भिन्नता ल्याइदिन्छ । किनभने मन भित्र भावना हुन्छ, भावनामा स्वार्थ हुन्छ । स्वार्थ आफैमा राम्रो वा नराम्रो हुँदैन । एउटाको लागि राम्रो स्वार्थ अर्कोका लागि नराम्रो पनि हुन सक्छ । त्यही स्वार्थले अभिप्रेरित भएर मानिसले रातोमा अरु रंगहरु खोज्छ, एकथोक सुनेर अर्कोथोक बुझ्छ । त्यो भन्दा डरलाग्दो अवस्था कतिबेला हुन्छ भने, जब मान्छेले आफूले देखेको सुनेको कुराको वास्तविक अर्थ बुझेर पनि अरु नै अर्थ लगाउन खोज्छ । यस्तो बेला मान्छे आफू मात्र दिग्भ्रमित हुने होइन, अरुलाई समेत गलत बाटोमा हिंडाउँछ । तर पनि एकथरि मानिसहरु भन्ने गर्छन्, यही विविधता र भिन्नताले त संसार रोचक भएको हो । सबैको सोच र रुचि एउटै हुने भइदिए जीवन निरस हुन्थ्यो ।  

एकै समयमा एउट कारखानामा बनेका एकै नासका दशौं हजार यन्त्रहरु संसारको बेग्लाबेग्लै कुना, बेग्लाबेग्लै भूभाग, रहनसहन, मौसम, संस्कृतिमा छरिए पनि एकै नासले काम गर्छन् । तर त्यसको विपरित एउटै परिवेश, भूभाग र संस्कृतिमा रहेर पनि हरेक मान्छेले फरकफरक हिसाबले सोच्छ, काम गर्छ । त्यस अर्थमा हेर्दा मनिसको सारा समस्या, अन्तद्र्वन्द, असहमति, भिन्नता र मारकाटको जड यही मन हो जस्तो लाग्छ । यही दिमाग हो जस्तो लाग्छ । यो भिन्नताले पैदा गर्ने रोमाञ्चका लागि मानिसहरुले के ठूलो मोल चुकाएका छैनन् त ? यो रोमाञ्चको खोजी गर्ने खेल मान्छेका लागि महँगो सोख भएको छैन र ? ठूलाठूला युद्धहरु, शक्तिका लागि भैसकेका, भइरहेका र हुने होडवाजी, तिनका कारण भएका धनजनका क्षतिहरु के मान्छेको यही असहमतिका परिणाम हैनन् र ? त्यसो नहुँदो हो त के थाहा अलिअलि निरस भए पनि यो संसार बढी सुखी र शान्त ठाउँ हुने थियो कि त ? तर त्यसो हुन नसकेका कारण मानिसको यो विविधता कहिलेकहीं पासाको उल्टो दाउ बन्न पुग्छ । 

एकथरि यस्ता विद्यार्थीहरु हुन्छन् जो परीक्षा आउनु अघि देखि नै आफ्नो तयारी गर्छन् । दैनिक गृहकार्य भ्याउँछन् । अन्तिम परीक्षा उनीहरुका लागि महज एउटा औपचारिकता हुन्छ जसलाई सहज रुपमा उसले सम्पन्न गर्छ । अर्का थरि विद्यार्थीहरु अन्तिम समयसम्म आल्याङ्गटाल्याङ्ग गरेर बस्छन् । समय सकिसकेपछि वाध्य भएर जाँचको एक दिन अघि मात्र टुप्पी कसेर घोक्न बस्छन् । असफल हुने सम्भावना यस्तै विद्यार्थीहरुको धेरै हुन्छ । किनभने समय नभएपछि उनीहरुले यो आउला वा यो नआउला भनेर कुनै धेरै कुरा छोडेर थोरै कुरामात्र पढ्नुपर्ने वाध्यता हुन्छ । उनीहरुले च्याँखे हानेको मिलेन भने उनीहरु परीक्षामा उत्तीर्ण हुन सक्दैनन् । हाम्रो अहिलेको सन्दर्भमा भन्नुपर्दा देश त्यस्तै विद्यार्थीहरुको जाँचको नतीजा ताकेर बस्नु परेको छ । परीक्षाको तयारीका लागि पाएको समय यी अल्छीहरुले अनुत्पादक रुपमा खर्च गरे । अब टुप्पी कसेर घोकिरहेका छन् । तर पनि आशावादी भएर सोच्नुपर्दा यी सबैलाई अझै पनि एउटै आगोले पोल्ने हो भने, एउटै बरफले ठिहि¥याउने हो भने वा एउटाको सुगन्ध अर्कोको घ्राण शक्तिमा नगन्हाउने हो भने हामी आशा गर्न सक्छौं, यिनीहरु फेल हुँदैनन् ।

Thursday, April 5, 2012

Happy with assumptions


I was asked an apparent question today. We come across such questions which has the answer which the person asking wants to hear. In a way that person is just seeking your confirmation to what he already believes in. The question is not relevant, the structure is. It was like asking someone,
"You are not hungry are you?" rather than "Are you hungry?"
On top of that even I was not sure about the answer to the question which I was asked. I replied,
"I prefer to believe it."
"Why do say that?" I was asked again.
Why did I say that?  I said that because that’s the reality. We prefer to believe in many things in life and accept it as the truth. But, is it necessary that everything is true which we believe? Even if we have doubt about certain things, we give it a benefit of doubt, accept it in a way which makes us happy and continue. That person agreed with my explanation and added,
"I agree that 50% of our life is assumption."
I defer. Almost everything is assumption. If we do not program ourselves to such a behavioral pattern, we will drive ourselves nuts worrying about almost everything. There are very few, almost minimal things which you can be sure of in life. The more such things are in your life, the more happy you are.