नोटलाई जीवनदान

बायाँ फन्को १७०

केही दिनअघिको कुरो हो, म  एउटा पसलमा किनमेल गरेर पैसा तिर्न पालो कुरिरहेको थिएँ । मेरा अघि एकजना मानिस पैसा तिर्दै थिए । साहूजीले उनको हिसाब गरेर बाँकी पैसा फिर्ता गरे । ग्राहकले आफ्नो हातमा परेका केही नोट हेरेर अमिलो मुख लगाए । नाकमुख खुम्च्याउँदै उनले भने, ‘हरे साहूजी, कस्तो गन्हाउने र झुत्रो नोट दिनुभाको होला ? छुन पनि घीन लाग्ने । अलि नयाँ र राम्रो नोट दिनूस् न ?’ साहूजीले पनि हाँस्दै उत्तर दिए, ‘अब मैले नोट छाप्ने हैन क्यार ! मैले पनि तपैँजस्तै अरू ग्राहकले जे ल्याएर दिए, त्यही दिने त हो नि ! यस्तै आउँछ, म के गरूँ ?’     
‘यो सय रुपियाँको नोटले त नयाँ सय रुपियाँको नोट पनि आउँदैन होला ।’ झुत्रा नोट खल्तीमा कोच्दै ती ग्राहक बिदा भए ।

हेर्दा साधारण भए पनि स्वदेशी मुद्राको जतनका बारेमा किन हामीले कहिल्यै पनि ध्यान दिएका छैनौँ होला ? हामी सबैले थोत्रा नोट बोकेका छौँ । हरेक दिन नयाँदेखि अति झुत्रा नोट हाम्रो हातमा पर्छन्, जान्छन् । हामीलाई केही फरक पर्दैन । हामीलाई त दशैं–तिहारका बेला प्रयोग गर्न, दक्षिणा दिन वा तास खेल्नका लागि मात्रै नयाँ नोटको खोजी हुन्छ । त्यस्तो बेला बैंकहरूमा नयाँ नोट लिनेहरूको लाइन लाग्छ र थामिनसक्नुको भीड हुन्छ ।

अरू बेला हामीलाई नोटको अवस्था कस्तो छ भन्ने खासै मतलब हुँदैन । हामी आफैँ पनि नोटलाई खासै जतन गरेर बोक्दैनौँ । कच्याककुचुक पारेर, दोबारेर, तेबारेर, थचारेर, पछारेर हामी बडो निर्दयतापूर्वक नोटहरूसँग व्यवहार गर्छौं । मानौं हाम्रो ती नोटहरूसंग पूर्तवजन्मको कुनै वैर छ । तर, विदेशी मुद्राको हकमा भने हाम्रो आनीबानी ठ्याक्कै उल्टो हुने गर्छ । भारत जाने बेलामा भारु वा अन्य मुलुक जाने बेला डलर वा युरो हात प¥यो भने हामी त्यसलाई सकेजति जतनका साथ सञ्चय गर्छौं । मानिसहरूसँग रहेका विदेशी मुद्रा २० वर्षअघिका नै किन नहून्, भर्खर छापाखानाबाट निस्केर आएको जस्तो चिल्लो हुन्छ ।

हामीलाई आफ्नो नोटको मात्रै किन माया नलाग्ने त ? अन्तिम सास बाँकी रहेकासम्म टेपले, गुँदले, भातले वा कुनैकुनै त ह्यान्डिप्लास्टले समेत पाँचतिर टाँसेका नोट पनि बजारमा चल्ने भएकाले हामीलाई त्यसको जतन गरिरहन जाँगर नचलेको हो त ? कि राष्ट्र बैंकमा लगेपछि नम्बर मात्र चिनियो भने जस्तोसुकै थोत्रो नोटको साटो पनि नयाँ नोट पाइन्छ भन्ने आश्वासन यसको पछाडिको कारण हो ?

हुन त संसारका अरू मुलुकमा पनि नोट पुरानो भएपछि त्यसको साटो अरू नयाँ नोट छाप्ने चलन हुन्छ । तर, हाम्रा नोटको अकाल मरण हुने क्रम सम्भवतस् त्यो भन्दा कैयौँ गुना बढी हुन्छ । यहाँनेर नोटको औसत आयु कति हुनुपर्छ भन्ने मान्यता पनि महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ । यसै सन्दर्भमा राष्ट्र बैंकका एक वरिष्ठ अधिकृतसँग मैले एक दिन जिज्ञासा राखेको थिएँ ।

साना नोटहरूको औसत आयु एकदेखि दुई वर्ष हुन्छ अनि ठूला नोटहरू पाँच वर्षसम्म बाँच्नुपर्छ भन्ने राष्ट्र बैंकको मान्यता रहेछ । तर, आजसम्म कुनै पनि नोटले आफ्नो जीवनकाल पूरा गर्न सफल भएका रहेनछन् । हामीले तिनीहरूको बाल्यावस्था वा युवावस्थामै हत्या गर्दा रहेछौँ । काटिएका, च्यातिएका र झुत्रा बनाइएका ती मृत नोटहरूको दाहसंस्कारपश्चात् विस्थापन गरेर तिनको साटो नयाँ नोट छाप्ने क्रममा वार्षिक रूपमा कति खर्च हुन्छ होला भन्ने पनि मलाई जिज्ञासा भयो ।

ठ्याक्कै त्यसको छुट्टै आँकडा नभए पनि झन्डै १० करोड रुपियाँ यसका लागि राज्यको ढुकुटीबाट अनावश्यक खर्च हुने रहेछ । त्यो भनेको कुनै सानो रकम होइन । अझ विशेष गरेर खर्च नै गर्नु नपर्ने कुरामा । यसलाई बचाउन सक्यो भने त्यति पैसाबाट अरू थुप्रै आवश्यक, सकारात्मक र रचनात्मक काम गर्न सकिन्छ । १० करोड रुपियाँले कति जनालाई शिक्षा प्रदान गर्न सकिएला ? कति जना मानिसको जीवन बचाउन सकिएला, कतिवटा एम्बुलेन्स सञ्चालन गर्न सकिएला, कति ठाउँमा बाटो, पानी वा बत्ती पु¥याउन सकिएला भन्ने सोचको विषय हो ।

केही समयअघि सायद यही नोट व्यवस्थापनका लागि भनेर प्लास्टिकजस्तो कुनै पदार्थको नोट प्रचलनमा ल्याउने प्रयोग गरिएको थियो । तर, त्यसको आयु झनै छोटो हुन पुग्यो । तसर्थ, हामीले अलिकति जतन गरिदिने हो भने त्यो १० करोड सबै नभए पनि त्यसको निकै ठूलो भाग बचाउन सकिने रहेछ । हुन त अचेल संसारभर धेरैभन्दा धेरै कार्डको प्रयोग हुने गरेको र हामी पनि बिस्तारै त्यसतर्फ सक्रिय भइसकेका छौँ । यसले पनि कालान्तरमा यो दुरुपयोगलाई कम गर्न अवश्य सहयोग गर्ने नै छ । तर, त्यतिन्जेलका लागि मैले चाहिँ जानी नजानी नोटलाई कुच्याउने वा गलत तरिकाले चलाउने काम बन्द गर्ने प्रण गरेको छु । नोटलाई जीवनदान दिन तपाईंहरू पनि प्रयास गर्नुहुन्छ कि ? 

Read More

हबिवको इ–रिक्सा

published in Kantipur Koselee dated मंसिर २६, २०७२- 

विराटनगर, मंसिर २०, २०७२ 

यसअघि म विराटनगर कहिले आएको थिएँ ? सम्भवत: ७ या ८ वर्षअघि हो कि ? प्लेनले धावनमार्ग छुने बेला म सोच्दै थिएँ । पहिलेपहिलेको भन्दा यसपटकको मेरो भ्रमण एकदमै पृथक् छ । म मोहम्मद हबिवलाई खोज्न, भेट्न र भ्याएदेखि बेलुकासम्ममा काठमाडौं फर्किने योजनामा आएको छु । त्यो हबिव, जसलाई म चिन्दिनँ । 

Read More

सुरक्षित अवतरण

बायाँ फन्को १६९ 

देश यतिखेर सम्भवतः ईतिहासकै सबैभन्दा खराब अवस्थामा छ । चारैतिर निराशाका अल्गाअल्गा पहाडहरु ठाडिएका छन् । समस्याहरु यति धेरै थुप्रिइसकेका छन्, गाँठाहरु यति धेरै जेलिइसकेका छन् तिनको समाधान के हो भन्ने पनि बुझ्न नसकिने अवस्था आइसकेको छ । एउटा गाँठो खोल्नको लागि धागो तान्नासाथ थुप्रै अरु गाँठाहरु पर्न थाल्छन् । आम मानिसलाई अन्यौलले यसरी अलमल्याएको छ, जहाँ उसको विवेकले काम गर्न छोडिसकेको छ । हरेक मानिस हल्ला, आशावादी चिन्तन र पशुपतिनाथको भरमा बाँचिरहेको छ । जनतालाई कुनै पनि कुरामा आश्वस्त बनाउन नवगठित सरकार सक्षम भएको छैन । उखानटुक्का सम्राट प्रधानमन्त्रीका कुनै पनि काम वा कुरा समस्याको सम्वोधनका लागि असफल देखिएको छ । हरेक जिम्मेवार क्षेत्रले गैर जिम्मेवारीका पुराना सबै कीर्तिमानहरु भङ्ग गरिसकेका छन् । हावादारी र केटाकेटी कुरा बाहेक कसैले केही गरिरहेको छैन । जनता टुलुटुलु हेर्न बाहेक अरु केही गर्न सकिरहेका छैनन् । 

हाम्रो नेतृत्व, देशको सरकार, आन्दोलनरत पक्ष सबै आआफ्नो लिंडेढिपी छोड्न सक्दैनन् । सरकार आफू पूर्णतया असफल भएको कुरा स्वीकार गर्न सक्दैन, आत्मालोचनाको त कुरै पर जाओस् । हरेक दिन नयाँ फण्डाहरु निकालिन्छन् । मानवीय संकट आउने तहमा अन्यौल पुगिसक्दा पनि आन्दोलनरतहरु आफ्नो “शान्तिपूर्ण” आन्दोलनको प्रारुप परिवर्तन गर्ने बारे सोच्न पनि सोच्दैनन् । उल्टै अझ भयंकर परिणामहरुका चेताउनी दिएर तर्साउँछन् । सरकार उनीहरुलाई परिणाममुखी वार्तामा ल्याउन सक्दैन । हप्तादश दिनमा हिन्दी सिनेमाको लम्बाइ जस्तो अढाइ तीन घण्टे वार्ताको नौटंकी हुन्छ । जसरी दर्शकलाई कुनै फर्मुला फिल्मको अन्त्य पहिले नै थाहा हुन्छ, त्यसरी नै यी वार्ता नामक नौटंकीको परिणाम के हुन्छ भन्ने पनि पहिले नै थाहा हुन्छ । हरेक निर्णायक वार्ताहरु कुनै निर्णय बिना चियाबिस्कुट खाएर तुहन्छिन् । अचम्म लाग्छ, आखिर यी नालायकहरुको अरु के नै काम छ जसले गर्दा उनीहरु हल ननिस्कुन्जेल वार्ता गर्न सक्दैनन् ? आन्दोलनरत पक्ष काँग्रेस बिना वार्ता नगर्ने भन्छ, काँग्रेस मरि गए वार्ता टोलीमा नबस्ने कुरा गर्छ । बाहिर बसेर समस्या समाधान गर्न सघाउने हावादारी कुरा गर्छ । तँ कुटे जस्तो गर, म दुखे जस्तो गर्छु भनेर नाटक गर्न यिनीहरुलाई कसले सिकाएको हो ?

ईन्धनको चरम अभाव भनिन्छ, जता हे¥यो यतै सवारी साधनका अजिंगर जस्ता लाइनहरु तेर्सिएका छन् । तर, सडकमा अझै पनि निर्वाध गाडीहरु चलिरहेका छन् । कालो बजारमा इन्धन किन्न सक्ने र चाहनेहरुका लागि मानौं केही फरक नै परेको छैन । तर घरघरमा चूल्हो बल्न परिभ्राट भएको छ । एकातिर दशौं हजारमा ग्यासका सिलण्डिर खरीदबिक्री भैरहेका छन् । अर्को तिर मानिसहरु बिजुलीका हिटर, इण्डक्सन चूल्हो र दाउराको भर परिरहेका छन् । यो कस्तो विरोधाभाष हो ? हरेक दिन यति ट्यांकर इन्धन फलानो नाकाबाट आयो, उति बुलेट ग्याँस भित्रियो भनेर समाचारपत्रका पानाहरु भरिएका हुन्छन् । आएका ईन्धन कति हो, कहाँ गयो, कसरी खपत भयो वा कता थन्किएर रह्यो भन्ने बारेमा जिम्मेवार निकायहरु कुनै जानकारी दिनुपर्ने आवश्यकतासम्म देख्दैनन् । हामी औषधिको समेत अभाव भयो भनेर सामाजिक सञ्जालमा भडास निकाल्छौं, मोदीको उछित्तो काढ्छौं, भारतलाई सराप्छौं, अन्तर्राष्ट्रिय समुदायलाई बोलेन भनेर घुर्की लगाउँछौ र दिन कटाउँछौं । 

कालो बजार मौलाएको छ । मौकामा चौका हान्नेहरु यो बेलामा कमाउन पाएर दंग छन् । सद्भाव खल्बल्याउन निमेष भर मात्र लाग्छ तर त्यसलाई फेरि सम्याउन पुस्तौं जान्छ भन्ने कुरा थाहा हुँदाहुँदै पनि बुद्धिजीवि भनाउँदाहरु कित्ता बनाएर एक अर्कोलाई हिलो छ्याप्नमै मस्त छन् । एउटाले अर्कोलाई शंकाकाो आँखाले मात्र हेर्न थालेको छ । हामीले पटकपटक सबै चोरहरुलाई सुध्रिने मौका दिएर हेरिसकेका छौं । केही दिन अघि देशका नवनियुक्त प्रधानमन्त्रीले पहिलो सम्बोधनका रुपमा हामीलाई अझ बढी निराश बनाए । भूकम्प र नाकाबन्दीले ल्याएका विपत्तिको आँकडाहरु रुनचेपिन्चे भाषमा प्रस्तुत गर्नेबाहेक अरु उनले केही गरेनन् । क्याबात् कामरेड । यो विकट परिस्थितिमा जनताले तपैंबाट आशा गरेको त्यत्ति नै थियो ।  

अब आएर स्पष्ट भैसकेको छ, कुनै पनि पार्टीका कुनै नेताहरुमा पनि देशलाई सही दिशामा हिंडाउन सक्ने ल्याकत छैन । न यिनमा राजनैतिक क्षमता छ, न कूटनैतिक सूझबूझ नै । विचार, दूरदर्शिता र योजना भन्ने कुरासंग यिनको गोरु बेचेको पनि साइनो छैन । तै पनि हामी गंगाराम नभए जमुनारामले केही गर्ला भन्ने मृगतृष्णाकै पछि कुदिरहेका छौं । यति खेर देशमा नयाँ शक्ति, नयाँ सोच र नयाँ नेतृत्वको खाँचो टड्कारोसंग देखिएको छ । तर त्यस्तो जिम्मेवारी वहन गर्न सक्ने क्षीणभन्दा क्षीण सम्भावना भएका पनि कोही कतै देखिंदैनन् । सबै आआफ्नो एजेण्डा र आआफ्नो स्वार्थको भारी बोकेकाहरु मात्र देखिन्छन् । 

दुखका साथ भन्नुपर्छ, देशको लागि सोच्ने एक जना पनि मानिस यो माटोले जन्माउन सकेन । अनि हाम्रो यो हविगत नभए अरु कसको हुन्छ त ? उडानमा खराबी आए जहाजको आकस्मिक र सुरक्षित अवतरण गराउनु पाइलटको कर्तव्य हो । त्यसका लागि अतिरिक्त ईन्धनलाई हावामा नै सकाउन सक्नुपर्छ । तर अहिले हावामा जुधिरहेका दुबै जहाजका कप्तानहरु आफ्नो प्रज्ज्वलनशील उर्जाको भारी छोड्न सकिरहेका छैनन् । उर्जाको दुरुपयोग भयो भने त्यसले कसैलाई पनि भष्म बनाउन सक्छ भन्ने कुरा कसैले पनि बिर्सनु हुँदैन । अनि यस्तोमा यिनको सेफ ल्याण्डिंग खोज्ने हामी निराश नभए अरु के हुनु ?

Read More

प्रश्नको पहाड

बायाँ फन्को १६८ 

भर्खरै एउटा खल्लो दसैँ आएर गयो । सँघारैमा तेर्सिएको छ, खल्लो तिहार । सबैले आआफ्नो गच्छे अनुसार रमाइलो गरेर मनाउने यी दुई प्रमुख चाड यसपटक सबैका लागि एउटा बाध्यात्मक अवसर बनेको छ । ऋतुको हिसाबले पनि मानिसका मन प्रसन्न हुनुपर्ने यो समयमा प्रकृति त आफ्नै मनोरम छटामा परिवर्तन भएर आएको नै हो तर हाम्रो अवस्थाले त्यसलाई फुंग उडेको रंगहीन मौसम बनाइदियो । आफन्तहरू भेला भएर उमंगका साथ बिताउनुपर्ने दिनहरू कोही आफन्त नआइदिए हुन्थ्यो भनेर कामना गर्नुपर्ने नरमाइलो दिनमा परिणत भए ।

भारतले लगाएको अघोषित नाकाबन्दीका कारण जनजीवन आक्रान्त छ । मधेस आन्दोलनका कारण राजधानीले मात्र होइन, सिंगै देशले शान्तिको सास फेर्न पाएको छैन । उनीहरूका मागलाई सही ढंगले सम्बोधन गरेर समस्याको निकास दिन हाम्रो सरकार पूर्ण रूपले असफल भइसकेको छ । अनि, आन्दोलनरत पक्ष पनि जिम्मेवार रूपमा प्रस्तुत हुन सकेका छैनन् । यी दुई बीचको यो जुंगाको लडाइँमा पहुँच र पैसा नहुने आमनागरिक मात्र पिल्सिरहेका छन् । कतिपयको त ज्यान नै गइसकेको छ । र पनि, परिस्थितिको गम्भीरतालाई सरकार र आन्दोलनरत पक्ष दुवैले कि त बुझ्न सकेका छैनन्, या बुझपचाएर बसेका छन् ।

सुरुका केही दिन हामी सबैले भारत र मोदीलाई गाली गरेर चित्त बुझायौँ । तर, अब पनि दोष उनीहरूकै थाप्लोमा हालेर रमाइरहने हो ? कि, हामी पनि कहीँ कतै केही कुरामा चुकेका छौँ भनेर आत्मालोचना गर्ने बेला भइसकेको छ ? आत्मरतिमा मात्र नरमाउने हो भने कूटनीतिक रूपमा हाम्रो नेतृत्व पूर्ण असफल भइसकेको कुरा नमानी सुखै छैन । त्यही कारण धमिलो पानीमा माछा मार्नेहरूलाई सजिलो भइरहेको सत्यलाई हामीले कहिले मनन गर्ने ?

मधेसमा स्कुल–कलेज बन्द भएको सय दिन पुग्नै लागिसक्यो । कलकारखाना र उद्योगधन्दा बन्द छन्, दैनिक रोजगार र यातायात व्यवसायबाट पेट पाल्नेहरूको बिचल्ली हुन थालिसकेको छ, कालो बजारी फस्टाएको छ । मुठ्ठीभर मानिस मौकामा चौका हानेर यो संक्रमणलाई धनआर्जन गर्ने अवसर बनाइरहेका छन् । तर, हाम्रा नेता उही पुरानो कुर्सी र सत्ताको बाँडफाँटको खेलमै रमाइरहेका छन् । अझै पनि हामीलगायत हाम्रो नेतृत्व लघुकालीन समाधानको वरिपरि नै केन्द्रित भइरहेको छ । के काठमाडौँमा मागेजति इन्धन नपाइनु र निस्सासिने गरी गाडी गुड्न नपाउनु मात्र आजको समस्या हो ? चीनसँग इन्धन सम्झौता गरेर मात्र सारा समस्याको समाधान हुने हो ? अवश्य पनि होइन तर सबैका लागि मानौँ समस्या भनेको पेट्रोल, डिजेल र ग्यासको अभाव मात्रै हो ।

अरू सबै संवेदनशील कुरालाई एकछिन छाड्ने हो भने पनि यहीे सानो कुरालाई समेत हाम्रो नेतृत्वले सम्बोधन गर्न सकेको छैन । कालोबजार र पहुँचमा पाउने इन्धन बजारमा छ्यालब्याल छ । मूल बाटामा ट्राफिक जाम भई नै रहेको छ । सडकमा हिँड्दा नाकाबन्दीका कारण इन्धनको अभाव भएको सहर भनेर यसलाई कसैले भन्न सक्दैन । महँगा होटल र रेस्टुराँ निर्वाध चलिरहेका छन् ।

आमनागरिकका मात्र सवारीसाधन हप्तौँदेखि लाइनमा छन् । तिनको मात्र चुल्हो रित्तो भइरहेको छ । वैकल्पिक ऊर्जाको जोहो गर्ने नाममा दाउरे चुल्हो वा भूसको खोजी उनीहरूलाई मात्र टाउको दुखाइ बनेको छ । हावादारी कुराका भरमा फलानो दिन ग्यास वा इन्धन उपलब्ध गराउने भनेर रातदिन लाइनमा उभिएकालाई रित्तै हात फर्काउँदा पनि सरकारलाई आत्मग्लानि हुँदैन । त्यसको जिम्मेवारी वहन गर्ने वा स्पष्टीकरण दिने आवश्यकता हाम्रो सरकारले अनुभूति गर्दैन । आएको इन्धन कति छ, कहाँ र कसरी खपत भयो वा हुन्छ भन्ने कुराको निश्चित र पारदर्शी जानकारीसमेत हामीलाई कसैले दिन सक्दैन ।

देश ठप्प छ । संविधान नबनुन्जेल त्यसैको अभावलाई सबै कुराको दोषको भारी भिराएर सन्तुष्ट भइरहेका अनि आफैँलाई ढाँटेर आत्मरतिमा रमाइरहेका हामी संविधान बनेर जारी भएपछि पनि अझै जहाँको त्यहीँ छौँ, जस्ताको त्यस्तै छौँ । राजनीतिक परिवर्तनहरू रोकिएका छैनन् । तिनलाई समय कटाउने रमाइलो खेलको रूपमा लिएर हामी मिनेटलाई घन्टा, घन्टालाई दिन, दिनलाई हप्ता, हप्तालाई महिना बनाएर आरामसँग बिताइरहेका छौँ । तर, हाम्रा कुनै पनि समस्या सुल्झेका छैनन् बरू नयाँनयाँ थपिँदै गइरहेका छन् ।

को प्रधानमन्त्री बन्ने, कसले सरकार बनाउने, त्यसमा कोको अटाउने भन्नेबाहेक अरू सबै कुरा जहाँको त्यहीँ अड्किएका छन् । हाम्रो नेतृत्व, चाहे जुनसुकै पार्टीको किन नहोस्, न पहिले कहिले उत्तरदायी थियो, न आज छ र न भोलि कुनै उत्तरदायी आउला भन्ने आश छ । एउटा प्रश्नचाहिँ यहाँनेर टड्कारो छ, केका लागि र कसका लागि राजनीति गर्छन् यिनीहरू ? कोप्रति जवाफदेही छन् यिनीहरू ? हामीलाई यो प्रश्न गर्ने अधिकार छ कि छैन ?

हुन त हामीलाई अन्योलमा बाँच्ने बानी लागिसकेको छ । हाम्रा लागि अन्योल भन्ने कुरा नयाँ होइन । पशुपतिनाथका भरमा यो देश यति लामो समयसम्म चलिसकेको छ, अब आउने दिनमा पनि त्यसरी नै चल्छ भन्ने कुरामा हामी ढुक्क भइसकेका छौँ । तर, कहिलेसम्म ?

Read More

विदेशीको मोह

१६ माघ २०६७ मा प्रकाशित

हालसालै नेपालमा छायाँकन गर्न आएका इजरायली टेलिभिजन फिल्मका सदस्यहरु संग सहकार्य गर्ने जोहो जुरेको थियो । करीव बाह्र भागको उक्त श्रँृखलाको सम्पूर्ण छायाँकन नेपालमा नै हुने रहेछ । नेपाल भ्रमणमा आएकी एकजना इजरायली युवती लामो समयसम्म सम्पर्कमा नआएपछि उसकी बहिनी आफ्नी दिदीलाई खोज्न आउने कथावस्तुको वरिपरि सो टेलिफिल्म घुम्दो रहेछ भन्ने जानकारी उनीहरुबाट प्राप्त भएको थियो । तर वास्तविक कथावस्तु के हो र कसरी अगाडि बढ्छ भन्ने कुरा यही नै हो भनेर किटान गर्न सकिंदैन किनभने हिब्रू भाषामा लेखिएको उक्त फिल्मको पटकथा वा दृश्यहरुले के भन्छन् भन्ने थाहा छैन ।  सिनेमाको बारेमा कसैलाई भन्दा कुनै पनि पक्षलाई वा कुनै पनि पात्रलाई प्रमुखता दिन वा न्यून बनाएर प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । समग्रमा छायाँकन र सम्पादन भैसके पछि मात्र खास कुरा के हो र कस्तो हो भन्ने थाहा हुन्छ । निर्देशकको यही अधिकार र विशेषताका कारण सिनेमालाई उसको माध्यम भन्ने गरिन्छ ।

Read More

कट् फर सिट

कार्तिक २०, २०७२-  इ कान्तिपुर.कममा प्रकाशित

महादेवको फोन इनकमिंग कलसँगै थर्थर गरेर हल्ला गर्न थाल्यो,
‘ॐ हरहर हर महादेव...’
महादेवलाई यो भजन खूब मन पर्छ । त्यसैले इन कमिंग कल अलर्ट, अलार्म र सबै नोटिफिकेसनमा उनले यही धून राखेका छन् । खालि पार्वतीजीको फोन आउँदा मात्र छुट्टै चिनियोस् भनेर उनले अर्को धुन राखेका छन् । भगवानलाई पनि आफ्नी श्रीमतीसँग डर नलाग्ने कहाँ हुँदोरहेछ र ? त्यसैले पार्वतीजीको फोन आउँदा भने उनको फोनमा बज्ने गर्छ,
‘तिम्रा पाउहरुमा म सँधै झुकिरहन्छु....’

Read More

‘रे’ का कुरा

बायाँ फन्को १६७

नखाऊँ भने दिनभरिको सिकार, खाऊँ भने कान्छोबाउको अनुहार भन्ने उखान आज हामीमा सार्थक भएको छ । छिमेकी मुलुकले भूपरिवेष्टित हाम्रो देशलाई मुखले हैनहैन भन्दै कामले चाहिँ नाकाबन्दी लगाइदिएको छ । तराइका बिभिन्न भागमा पहिलेदेखि नै जनजीवन कष्टकर थियो, राजधानी पनि अब त्यस्तै भएको छ । देशको आन्तरिक कुरालाई समयमै चाहिनेजति द्रुत गतिमा सम्बोधन नगर्नाको परिणाम धमिलो पानीमा माछा भार्नेहरुका लागि सहज वातावरण बन्न पुगेको छ । आज खुल्ला, भोलि खुल्ला, मोदी आएपछि खुल्ला, अब त कसो नखुल्ला, दशैं अघि खुल्ला, चीनको नाका खुलेपछि डरैले खुल्ला, यूएन बोलेपछि खुल्ला, अरु देशहरुले कुर्लेपछि खुल्ला, नखुलेर सुख्खै छैन, बिहारको चुनाव नभै नखुल्ला भन्ने अड्कलबाजी गर्दागर्दै निकै दिन बितिसकेको छ भारतले लगाउँदै नलगाए पनि आफै लागेको नाकाबन्दीको । 

नलगाएको नाकाबन्दीले त यति धेरै अप्ठ्यारो पार्दोरहेछ, साँच्चै लगाएको नाकाबन्दीले के गथ्र्यो होला भन्ने कुरा मननयोग्य छ । नैतिक कारणले तथा अन्तर्राष्ट्रिय मूल्य र मान्यता अनुसार गर्न नहुने र नपाइने काम नाकाबन्दी साीधै नाक नसमातेर टाउका पछाडिबाट हात घुमाएर ल्याएर लगाइएको छ । हो भनेर प्रमाणित गर्न नसकिने तर हैन भन्न पनि नसकिने खली चाल खेलेको छ हाम्रो छिमेकीले । राजनीति न हो, यहाँ गर्न नपाइने कुराहरु गर्नका लागि थुप्रै अरु उपायहरु हुन्छन् । हिन्दू संस्कारमा गौदान गर्न नसके कुसलाई गाई माने हुन्छ भनेजस्तै यहाँ पनि नाकाबन्दी नभनी नाकाबन्दी गरिएको छ । 

यो अघोषित नाबाकन्दी दुबै राष्ट्रका कूटनीतिको असफलता हो । हामीसंग अरुलाई धारे हात लगाउने पनि अवसर छ, आफूलाई नियालेर हेर्ने, सुधार्ने र दीर्घकालीन रुपमा सोच्ने पनि । दुइवटामा कुन बढी महत्वपूर्ण हो भन्ने कुरा हामीले आफै सोच्ने हो । गाँठो भन्ने कुरा सकेसम्म नपारेको नै राम्रो हो । तर परिसकेको छ भने त्यसलाई सकेसम्म चाँडै फुकाउने विवेकशील मानिसहरुको प्राथमिकता हुनुपर्छ, न कि अझै जटिल बनाउँदै जाने । तर हाम्रो सरकार यति समवेदनशील समयमा पनि हामीलाई परिस्थितिको बारे निचोड र तथ्यगत कुराहरु बताइरहेको छैन । त्यसले गर्दा हरेक दिन नयाँनयाँ अटकलबाजी र “रे” का कुरा गर्ने कल्पनाशील मस्तिष्कहरुले ओभरटाइम काम गरिरहेका छन् । अब त दशैंको बेला चंगा जसरी आकाशमा यति धेरै कागहरु उडिरहेका छन्, कुन चाहिँले हाम्रो कान लगेको हो भन्ने खुट्याएर त्यसको पछिपछि कुद्न पनि हामीलाई भ्याइनभ्याइ भैरहेको छ । अनि धागोका टुप्पाहरु यत्रतत्र देखेर हामी यो हो कि त्यो हो भनेर तान्दै गाँठोलाई झन् जटिल बनाइरहेका छौं । रात रहे अग्राख पलाउँछ भन्छन्, यहाँ त धेरै रातहरु खेर गइसके ।

सम्विधानमा सात बूँदा सुधारे नाका खुल्छ रे भन्ने कुरामा आफ्नो आफ्नो धारणा र विज्ञता हामीले राम्ररी देखाउन सुनाउन भ्याएका पनि थिएनौं, एकपछि अरु यति धेरै कारणहरु देखा पर्न थाले, तिनमध्ये कुनलाई सम्बोधन ग¥यो भने नाकाबन्दी खुल्ने हो भन्ने नै म जस्ता राजनीति र कूटनीति नबुझेका आम नागरिकलाई त थाहा हुन छोड्यो । ओलीलाई प्रधानमन्त्री बन्न नदिए नाका खुल्ने हो भन्ने व्यानर बोकेका कागहरु आकाशमा कावा खाँदाखादै फाष्ट ट्रयाकका कागहरु उड्न थाले । भनिए अनुसार नै पनि ७५ अरब लागतको फाष्ट ट्«याकलाई भनिए अनुसार साँच्चै ३७५ अरब पु¥याएर कुनै भारतीय कम्पनीलाई ठेक्का दिन लागिएको हो भने त त्यो राष्ट्रलाई अलिकति पनि माया गर्ने कुनै पनि व्यक्तिलाई स्वीकार्य हुने कुरा नै भएन । त्यसमाथि पनि त्यसपछिका शर्तहरु त यदि साँचो हुन् भने वर्षौसम्म आफ्नो गर्धनमा अरुको घोक्रेठ्याक लगाउने बाहेक अरु केही होइन । तर, फेरि यहाँ नेर कुरा आउँछ, सत्य के हो ? देश र जनतालाई सत्यतथ्य बताउने पर्ने आवश्यकता हाम्रा कुनै पनि सरकारले न पहिले देखेका थिए, न अहिले देखेका छन् । 

यो विकट परिस्थितिलाई पनि कसरी सम्बोधन गरिंदैछ भन्ने कुरा औपचारिक रुपमा हामीलाई उनीहरुले बताएका छैनन् । या त त्यसको आवश्यकता नदेखेका हुन्, या उनीहरु आफै कुहिराका काग बनेका छन्। आफै रनभुल्ल परेर बसेका हुन् भने हामीलाई केही बताउने सम्भावना कहाँ रह्यो र । बेलाबेला नाकाबन्दी खुल्ने भो भन्ने आशयका अभिव्यक्ति आउँछ । अनि त्यसकोभोलिपल्ट सहरबजारमा चहलपहल बढ्छ । आपतविपतका लागि भोर इन्धन बचाएर राखेका गाडी र भटभटेहरु सडकमा कुद्न थाल्छन् । साँझसम्म हैन रे भन्ने हल्ला चल्छ अनि भोलिपल्ट देखि ती सबै चटकीको टोपीबाट खरायो गायब भए जसरी गायब हुन्छन् । 

यो अनिश्चितताको बन्दी हामी कहिलेसम्म बन्ने ? समस्याको समाधानका लागि पाखुरा सुर्किएर चीनको नाका खोल्ने र त्यताबाट आयात गर्ने भन्ने कुरा गर्नु र दीर्घकालीन रुपमा त्यो कति सम्भव कुरा हो भनेर सोच्नु फरक हैनन् र ? यसै पनि एउटा पराधीनताको समाधान अर्को पराधीनता कहिले पनि हुन सक्दैन । तर हाम्रो नेतृत्व आफ्नै टण्टाहरुमा जेलिएको छ, उसले त न कुनै ठोस कुरा सोच्छ, न हामीप्रतिको उत्तरदायित्व वहन गर्छ । 

त्यसैले हामी नै सामाजिक संजालहरुमा दामोदर काकाको कार्टून बनाउने, घुक्र्याउने, चाडको दुहाइ दिने, मनपरी गाली गर्ने र हामीलाई नाकाबन्दीमा पारेर उनलाई लागेको पाप पखालिदिन पशुपतिनाथमा क्षमापूजा लगाउनेसम्मका कार्यहरु गरेर देशप्रतिको आफ्नो दायित्व पूरा गरिरहेका छौं ।

Read More

कुपन नम्बर ४००

(सेतोपाटीमा प्रकाशित कथा)

केही दिन अघिको कुरो हो, भाइवरमा प्रतिष्ठाले ग्रम्पी बनाएर सन्देश पठाएकी थिई,
“ड्याडको बाइकबाट लिएको २ लिटर पनि सकिइसक्यो । अफीस जान पनि नसक्ने भएँ । लौ न, पेट्रोलको केही बन्गदोबस्त गर्न सकिन्न भन्या ?”

प्रतिष्ठाले मिर्गौला मागेकी भए पनि एउटा त झिकेर उसको पाउमा राख्नु अघि सन्देशले दुइपटक पनि सोच्दैनथ्यो होला । तर पेट्रोल कहाँबाट ल्याउनु उसले ? होइनहोइन भन्दै मित्रराष्ट्रले लगाइदिएको नाकाबन्दीका कारण कहिले नभोगेको इन्धनको संकट भोगिरहेको पुस्ताको एउटा प्रतिनिधि पात्र हो सन्देश । 

Read More

भावना र भेल

अन्ततः सम्बिधान आयो । हामी सबैले व्यग्रताका साथ प्रतीक्षा गरिरहेको सम्बिधान जारी भयो । अथक परिश्रम, लामो समयको अनिश्चिततालाई पन्छाएर अरबौं रुपैंया पानीमा बगाएर भए पनि हामीले सम्बिधान ल्याएरै छाड्यौं । हामीले एकआर्कालाई गाली गर्‌यौं, दोषरोपण पनि ग¥यौं तर अन्ततः जब राष्ट्रपतिले नेपालको सम्विधानलाई ढोगे, त्यो देख्दा हरेक नेपाली रोमाञ्चित भएको हुनुपर्छ । केही समय अघिसम्मका खलनायकहरु अचानकै नायकहरु बन्न पुगे । हामीले तिनलाई धन्यवाद भन्यौं, आभार प्रकट गयौं ।

Read More

समवेदनशीलता

बायाँ फन्को १६५ 

इस्तानबुलमा ओर्लेर सहरतिर जाँदा बाटोमा मैले हेक्का गरेको एउटा कुरा थियो, कुकुर र बिरालाहरु । यति धेरै कुकुर र बिरालाहरु बाटोमा देखिए, मलाई अचम्म लाग्यो । बिसौनीमा बस कुरिरहेको बेला कुनै बाटोमा भएको कुकुरलाई खुवाइरहेको वा सुमसुमाइरहेको मानिस देख्दा कुनै अचम्म मान्नु नपर्ने रहेछ । आफू बस्ने उचकसवार सितेसी भन्ने ठूलो आवासीय क्षेत्रमा पुग्दा त्यहाँ पनि प्रशस्तै संख्यामा भेटिए ती प्राणीहरु । टर्कीमा मानिसहरु कुकुर बिरालालाई असाध्यै प्रेम गर्दारहेछन् । तिनीहरुलाई आफ्नो साथी हुन् भनेर मान्दा रहेछन् । घरपालुवाको त कुरै भएन, त्यत्तिकै बरालिने कुकुर र बिरालाहरुलाई पनि ठाउँठाउँमा खाना र पानीका लागि व्यवस्थित भाँडाहरु राखिएका हुँदारहेछन् । मानिसहरुले आफ्नो खाना र पानी तिनीहरुसंग बाँड्दा रहेछन् । आफ्नो गाडीमा पनि कुकुर वा बिरालाको खाना बोकेरै हिंड्दारहेछन् यहाँका मानिसहरु । कति ठाउँमा र रित्तो पानीको शीशी हालिदिएपछि तिनीहरुको खाना झर्ने “मेशिन” नै पनि राखिदिएको हुँदोरहेछ प्रशासनले । हरेक कुकुरहरुलाई आवश्यक खोपहरु दिएर तिनको कानमा एउटा टपजस्तो चिप लगाइएको हुँदोरहेछ । अनि ती कुकुर र बिरालाहरु मानिसहरुसंग लुटुपुटु गर्न आइहाल्दारहेछन् । त्यो देखेर मलाई निकै रमाइलो लाग्यो ।

आफ्नो देशमा भने केही वीर मानिसहरुसंग बेलाबेला मैले नचाहेर पनि लाप्पा खेल्नुपरिरहेको हुन्छ । ती यस्ता शूरवीरहरु हुन्छन्, जो बाटोमा आफ्नै सुरमा हिंडिरहेका वा चुप लागेर सुतिरहेका कुकुरहरुलाई भुक्क लात्ताले बजाउँछन् । त्यो निर्दोष र अवोध प्राणी कुइँकुइँ गरेर कराउँदै भाग्दा ती शुरवीरहरु एउटा कानदेखि अर्को कानसम्म तन्किने गरी हाँस्छन् र कुनै निकै ठूलो पुरुषार्थ गरेजसरी छाती फुलाउँदै, चारैतिर हेर्छन् । त्यस किसिमको परपीडाले उनीहरुलाई कस्तो खुसी प्रदान गर्छ भन्ने कुरा मैले कहिले पनि बुझेको छैन । धेरै कम मैले त्यस्ता मानिसहरु भेटेको छु, जसले बाटोमा भेटिने ती प्राणीहरुप्रति सदाशयता वा सद्भाव राखून् । त्यस्ता कमहरु मध्ये केही यस्ता पनि छन् जसले अलपत्र परेको कुकुरको छाउरालाई उद्धार गरेर घरमा ल्याएर पालेका पनि हुन्छन् । उनीहरु त्यस्ता बोल्न नसक्ने अवोध प्राणीहरुलाई पनि आफूसरह नै प्रेम गर्छन् । तर हामी मध्ये अधिकांश तिनलाई भुस्याहा कुकुर भन्छौं, लखेट्छौं र पिट्छौं । यो हाम्रो समग्र मानसिकताको द्योतक हो भने हामीले एकपटक सोच्नुपर्छ, हामी किन त्यस्ता भएका छौं । 

कुकुर सम्भवतः मानिसभन्दा बढी गुनिलो प्राणी हो । उसलाई तपाईँ मायाले एकदुइ पटक मुसारिदिनुस्, जूठो वा पूरा नै किन नहोस् दुई छाक खान मात्र दिनुस्, उसले तपाईँबाट अरु कुनै पनि अपेक्षा राख्दैन । ऊ त्यतिमै आजन्म तपाईँहामी प्रति प्रतिवद्ध हुन्छ । हेक्का गर्नुभएको छ कहिले ? त्यस्तो प्राणीलाई किन हामी गर्न सक्ने जति माया गर्दैनौं ? उल्टै हामी त कसैलाई गाली गर्न, हेप्न, हियाउन र अपमानित गर्नका लागि कुकुर भन्ने शव्दको प्रयोग गर्छौं । कसैलाई कुकुर भन्नु त सम्मानको कुरा हुनुपर्ने हो, हैन र ? हामी कहाँ कुकुर जस्तो हुन सक्छौं र ? त्यति निस्वार्थ र प्रतिवद्ध त हामी मानिस हुनै सक्दैनौं । 

कहिले घोरिएर सोच्नुभएको छ, हामी मानिस मानिसको बीचका सम्बन्धहरुलाई प्रगाढ बनाउन वा टिकाएर राख्नका लागि हामीले कति धेरै लगानी गर्नुपर्छ ? हाम्रा हरेक सम्बन्धहरु कति धेरै आशामा टिकेका हुन्छन् ? लगानी हुन्छन् हाम्रा सम्बन्धहरु जसले प्रतिफल खोजिरहेको हुन्छ, हरेक पाइलामा । साथीसाथी वा हरेक प्रकारका नातागोताका सम्बन्धका लगानीहरु डुब्लान् भन्ने डरले हामीले पाइलापाइलामा कति सतर्कता अपनाइरहेका हुन्छौं । एकआर्कासंग हाम्रो जति धेरै आशाहरु गाँसिएका हुन्छन्, हामीले चाहेर वा नचाहेर नै किन नहोस्, ती हजारैं चाहना वा आशामा सानो मात्र पनि चूक ग¥यौं भने ती सम्बन्धहरुमा धाँजा पर्न थाल्छन् । बाबुआमा र सन्तानका बीचमा, प्रेमीप्रेमिका वा श्रीमानश्रीमतीका बीचमा, मित्रहरुका बीचमा, हाकिम र कर्मचारीको बीचमा, नेता र कार्यकर्ताको बीचमा, शाषक र नागरिकको बीचमा, गुरु र चेलाको बीचमा मनमुटावहरु उत्पन्न हुने पनि यिनै अपूरा चाहनाहरुका कारण हो । जब कि हामीसंग भाषा हुन्छ एकआर्कालाई बुझाउन । संचारमा सबैभन्दा उत्कृष्ट जाति हौं हामी मानिस । तर पनि मानिस मानिसको बीचमा नै जहिल्यै यति धेरै मनमुटाव हुन्छ ? 

हामी कख नै नचिनी विद्यावारिधि गर्ने प्रयास त गरिरहेका छैनौं ? निर्दोष र बोल्न नसक्ने जनावरहरु प्रति सम्वेदनशील हुन सिक्नु भनेको अक्षरारम्भ हो । यसैले हामीलाई मनको राम्रो मान्छे बन्ने बाटोमा हालिदिन्छ । त्यसो भयो भने स्वयं अर्को मानिसप्रति अझ बढी सदाशयता देखाउन सिक्नेछौं हामीले । जात, वर्ग, वाद, धर्म वा अरु कुनै पनि कुराले मानिसमानिसलाई छुट्याउँदैन भन्ने कुरा बुझ्नेछौं हामीले । हाम्रा अरु धेरै समस्याहरु नजानिंदो गरी आफै समाधान हुन थाल्छन् । 

तर दुखको कुरो, आजकल त हामी मानिस मानिसको बीचमै फाटो ल्याइरहेका छौं । हामीलाई कति ठूलाठूला समस्याहरु सुल्झाउनुछ, कुकुर बिराला वा अरु जनावरको कुरा गरेर बस्ने फुर्सद कहाँ छ र ? 

Read More

शव्दहीन.......

बायाँ फन्को १६४

सामान्यतया पहिलो पटक केही लेख्दा जुन उत्साह अनुभव भएको थियो, हरेक पटक त्यही उत्साहको केही अंश अहिले पनि लेख्दा अनुभव भैरहेको हुन्छ । अनि आफूले लेखेको कुरा प्रकाशित हुने दिन एकाबिहानै त्यो छापिएको पत्रिका खोज्न हान्निने उत्साह सामान्यतया अझै पनि उस्तै नै हुन्छ । तर यसपटक लेख्न बस्दा लेख्न नपरे हुन्थ्यो भन्ने लागिरहेको छ । एउटा लेखकको जीवनमा लेख्न बस्दा यसरी हात लूलो हुने सम्भवतः धेरै कम अवसरहरु हुन्छन् होला जस्तो लाग्छ । लेख्नै नपरे हुन्थ्यो जस्तो लाग्ने त अझ दुर्लभ हुन्छ होला ।

अघिल्लो हप्ता कैलालीको टीकापुरमा भएको अकल्पनीय दुर्घटनाको समाचार सुनेको बेलादेखि नै मथिंगल हल्लिएको छ । हुन त विगत केही समयदेखि हामीले राम्रा भन्दा नराम्रा कुराहरु मात्र धेरै सुन्न परिरहेको छ । नराम्रा समाचारहरु र तिनले मगजमा पार्ने प्रभाव पनि लौ त भनौं भने अभ्यस्त हुँदै जाने कुरा हुँदो रहेछ । असर नपर्ने होइन, असरको पीडा कम हुने वा त्यसलाई सहने क्षमता बढ्दै जाने मानिसको शक्ति उसको लागि वरदान नै होला । अनि रात जति कालो र गाढा हुँदै गयो, बिहानी त्यति नै नजीक छ भनेर आशावादी मानिसहरु आफूलाई संयमित बनाउने गर्छन् । तर पनि टीकापुरको त्यो घटनाले खराब समाचार सहने शक्तिका अग्ला मोटा पहाडहरुलाई ग्वार्लाम्गुर्लुम्मै पारेर धराशायी बनाइदिएको छ । आहत भएका छौं हामी सबै, मर्माहत भएका छौं । बोल्नका लागि शव्दहरु अचानक कम भएका छन् । 

हुनै नहुने कुरा भएको छ । किन यस्तो भयो ? मार्ने र मारिने दुबै आफ्नै थिए । हामीमा विरोधाभाषहरु होलान्, हाम्रा आआफ्नै मूल्य र मान्यता होलान् । हाम्रा आआफ्ना असन्तुष्टिहरु हुन सक्छन् । तर ती कुनै पनि त्यति हिंश्रक र अमानवीय रुपमा प्रकट हुनुपर्ने खालका चाहिँ छैनन् । तर अब हामीले जे भइसक्यो त्यसलाई जति चाहेर पनि फेर्न कहाँ सक्छौं र ? केही घाउ यस्ता हुन्छन्, जसको खत आजन्म रहिरहन्छ । यसको पनि रहन्छ । पक्ष विपक्ष, कारण, एकार्कामाथि दोषारोपणका श्रृँखलाहरु त शुरु हुने नै भए । तर जे जसो भए पनि त्यहाँ भएको घटनालाई जष्टिफाइ गर्ने कुनै पनि कुरा हुनै सक्दैन । ओशोले पनि गीतादर्शनमा भनेका छन्, हिंसा खराब हो तर कुनै कारणले जष्टिफाइ गर्न खोजिने हिंसा त झन् सबैभन्न्दा खराब हो । त्यसैले पनि टीकापुरमा भएको त्यो अमानवीय कार्यलाई कसैले कुनै हिसाबले पनि जष्टिफाइ गर्न सक्दैन, गर्ने प्रयास पनि गर्नु हुँदैन । तर हिंसाको समाधान प्रतिहिंसाले कहिले पनि गर्न सक्दैन । तसर्थ केही मानिसहरु अमानव भएको दोष कुनै वर्ग वा समुदायलाई लगाउने काम पनि हुनुहुँदैन । त्यसो भयो भने विभिन्न कुत्सित मनाशय साध्नेहरुको जीत हुन सक्छ ।

यहाँ नेर गम्भीर प्रश्न एउटै हो, मानिस किन त्यति हिंश्रक हुनसक्छ ? कसैको पनि ज्यान लिने अधिकार कुनै अर्को मानिसलाई छैन । विवादको समाधानका लागि अरु धेरै बाटाहरु पहिल्याउन सक्ने भएर न हामी मानिस भएका हौं । बलको आधारमा, हिंसाको आधारमा र अरुलाई मारेर आफूले जितेको ठान्ने स्वभाव मानिसको हुँदै होइन । त्यसैले हामीले आफू मानिस हौं भन्ने कुरालाई कहिले पनि भुल्नु हुँदैन । मानिस सृष्टिको सर्वोत्तम सिर्जना हो । त्यसैले त विवेक  भन्ने कुरा प्रकृतिले हामीमा मात्र भरिदिएको गुण हो । यसको अवमूल्यन गर्ने वा यसलाई बिसैने कार्य कुनै पनि मानिसले गर्नु हुँदैन । तर पनि सबै कुरा थाहा भएको यो उच्चकोटिको प्राणीले बेलाबेला आफूलाई नसुहाउने यस्ता कार्यहरु गरेको बेला आफू पनि मानिस हूँ भन्ने सम्झन पनि दिक्दार लाग्छ ।

अहिलेको आवश्यकता भनेको यस्तो फेरि कुनै पनि बहानामा वा कुनै पनि कारणले नहोस् भन्ने बातावरण बनोस् भन्ने हो । कुनै पनि जाती वा समुदायलाई उद्वेलित बनाएर, हामीलाई एकआपसमा लडाएर आफ्नो अभीष्ट पूरा गर्न चाहनेहरुलाई असफल बनाउनु हामी सबैको एउटै मात्र ध्येय हुनुपर्छ । भएको घटनालाई अतिरञ्जित बनाउने र अझै बढी आक्रामक बनाउने सोच, अभिव्यक्ति वा क्रियापलापहरु हुन दिनु हुँदैन । यस तर्फ सबै सचेत हुनु आवश्यक छ । हामी सबै एकै आमाका छोराछोरी हौं भन्ने सानो कुरा मात्र हामीले नबिर्सिदिए पुग्छ, नबिर्सौं । 

Read More

धराप

बायाँ फन्को १६३ 

यो स्तम्भ लेख्न बस्ने दिन काठमाण्डौको त्रिचन्द्र कलेज अगाडि एउटा नरमाइलो घटना घटेको थियो । जेब्रा क्रसमा बाटो काटिरहेका एक यात्रुलाई एउटा माइक्रो बस भनिने काठमाण्डौंको आतंकले ठक्कर दिएर ज्यान लियो । आक्रोशित भीडले माइक्रोलाई आगो लगाए । हामीलाई सामाय लाग्न थालेको यस्तो समाचारले केही गम्भीर प्रश्नहरु उत्पन्न गरेको छ । तर के हामीले तिनको गम्भीरतालाई देख्न सकेको छौं ? मनन गर्न सकेको छौं ? जेब्रा क्रसमा ज्यान जाने गरी ठक्कर दिने भनेपछि हाम्रा सवारी साधनहरु कसरी गुड्दा रहेछन् र तिनले बाटोमा हिंड्नेलाई कति हेप्दा रहेछन् भन्ने कुरा त्यसैबाट स्पष्ट हुन्छ । जहाँ वटुवालाई प्राथमिकता दिनुपर्ने हो त्यहीं नै किचिमिचि पारिन्छ भने त्यो भन्दा डरलाग्दो र दुखलाग्दो कुरा अरु केही हुनै सक्दैन । 

म स्वयंलाई पनि सबैभन्दा बढी डर जेब्रा क्रसमा नै लाग्ने गर्छ । आफूले सवारी चलाउँदा कसैलाई जेब्रा क्रसमा बाटो काट्न लागेको देखेर रोक्दा सँधै एउटै डर हुन्छ । मैले रोकेको देखेर बाटो काट्न लम्केको मान्छेलाई कतै मेरो छेउबाट हुँकिएर जाने भटभटे वा चौपायाले उडाइदिने त हैन ? अनि आफू बाटो काट्न लाग्दा पनि झुक्किएर कुनै एउटाले रोक्दियो भने त्यसको पछि आउने अर्कोले पच्काइदिने त हैन ? यति सानो अनुशासनको कुरामा नै हाम्रा सवारी चालकहरु सभ्य हुन सकेका छैनन् भने ठूला कुरा के गर्नू । तर के त्यसो भन्दैमा बाटोमा गाडी जलाउनु यसको समाधान हो ? एउटा दुइटा वा दिनहुँ केही गाडी जलाएर वा चालकलाई बीच बाटोमा ठटाएर यस समस्याको समाधान निस्कन्छ त ? सोच्नुपर्ने कुरा हो । 

बाटो सबैभन्दा असुरक्षित स्थान हुनुको पछाडि अरु धेरै कारणहरु छन् । कसैले भनेको एउटा कुरा यहाँ निर स्मरणयोग्य छ । हाम्रा सवारीचालकहरु मध्ये नब्बे प्रतिशतलाई साधारण सवारी नियम र अनुशासनको बारेमा थाहा छैन, बाँकी दश प्रतिशतले टेर्दैनन् । विशेष गरेर भटभटे तथा सार्वजनिक सवारी साधनहरु फुकेको राँगा जसरी बहुलठ्ठी पाराले सडकमा कुद्छन् । एकै छिन रोकिन प¥यो भने गलत साइड, दायाँ बाँया, सडकपेटी, चेप लगायत कताबाट हुन्छ उनीहरु अघि बढ्न थाल्छन् । एक जनाले त्यसो गर्नुका कारण पूरै उपत्यकाको ट्रबफिकलाई त्यसले प्रभावित पार्छ भन्ने कुरा उनीहरु बुझ्न पनि सक्दैनन्, चाहँदैनन् । जहाँ मान्छेले हिटलरी शैलीमा हात उठायो त्यहीं गाडी रोकेर यात्रु चढाउन पाउनु सार्वजनिक यातायातका साधनहरुको जन्मसिद्ध अधिकार हो, त्यसको उनीहरु खुलेर उपभोग गर्छन् । सहायक बाटोबाट मूल सडकमा निस्कने मुखैमा गाडी रोकेर बस्नुमा उनीहरुलाई गर्वको अनुभूति हुन्छ होला । बाटो प्रयोग गर्ने सबैलाई अनुशासित बनाउनका लागि दीर्घकालीन सोचको ठूलो खाँचो छ । 

आफूलाई दुई मिनेट छिटो हुन्छ भने दमकल वा एम्बुलेन्सलाई समेत नगन्ने प्रवृत्ति हामीमा बिस्तारै हावी भैसकेको छ । लाखौंकरोडौंका गाडी चढ्नेहरु त झनै आफूलाई विशिष्ट श्रेणीका मानिसहरु ठान्ने नै भए । अरुहरुको औकात उनीहरुको आँखामा कीराफट्याँग्रा बराबर हुने गर्छ । यी बाहेक हरेक दिन हरेक बहानामा निस्कने जुलुस, धार्मिक झाँकी, बिहेका जन्तीहरु जस्ता कुराहरुले पनि जनजीवन अस्तव्यस्त हुने गरी सवारी जाम गराइरहेका हुन्छन् । अनियन्त्रित संख्यामा दर्ता भएका सवारी साधनहरुको चापलाई यो प्यूसो सहरले कहिलेसम्म धान्ने होला ? यसै पनि राजधानी र महानगरजस्ता उपाधिले विभूषित यस सहरका अधिकांश बाटाहरु साना, भत्केका, पिच उप्केका, खाल्डाखुल्डी परेका धरापहरु जस्ता छन् । 

यस्तो अवस्थामा दिनहुँ भनेजसो दुर्घटनामा मानिसहरु घाइते भइरहेका छन्, उनीहरुको अंगभंग भैरहेको छ, ज्यानै गइरहेको छ । ट्राफिक प्रहरीले ठाउँठाउँमा महीनैपिच्छेका खतिहरुको विवरण टड्कारोसंग देखिने गरी राखेको पढेर पनि हामी कोही गम्भीर वा सचेत हुँदैनौं । सवारी साधनको अनुमतिपत्र दिने क्रमलाई प्रभावकारी बनाउनका लागि बेलाबेला आशालाग्दा नियमहरु बन्ने कुरा हुन्छन्, अनि त्यसै सेलाउँछन् । सार्वजनिक सवारी साधनहरुलाई नियन्त्रित बनाउने पनि योजनाहरु खोकिन्छन् । तर, सिण्डिकेट भनिने माफियाले कुन कफ सिरप खुवाइदिन्छ, ती खोकी पनि आफै मत्थर भएर जान्छन् । काठमाण्डौ उपत्यकाको ट्राफिक अस्तव्यस्त हुन थालेको धेरै भैसकेको छ । तर पनि अरु सबै कुरामा जस्तै आपतै नपरुन्जेल नचेत्ने हाम्रो गौरवशाली परम्परा अनुसार यसलाई पनि पशुपतिनाथले नै सम्हालिदेलान् भनेर हामी आँखा चिम्लेर बसेका छौं ।  

ट्राफिक नियम मिच्नेहरुलाई हुने कारवाही र जरिवाना कडा नबनाउन्जेल यसको समाधान निस्कन सम्भव छैन । हुन त त्यसो गर्नासाथ ट्याक्सी लगायत अरु सार्वजनिक सवारी साधनहरुले बन्द हडताल गरेर केही दिनका लागि जनजीवन अस्तव्यस्त बनाउँछन् भन्ने कुरा पनि आफ्नै ठाउँमा नभएको हैन । तर गलत किसिमका दबावहरुका सामु झुकेर अनियमिततालाई कहिलेसम्म झेल्ने र त्यसको कति मूल्य चुकाइरहने भन्ने कुरा सोच्ने बेला भैसकेको छैन र ?

Read More

हामी सर्वज्ञाता

बायाँ फन्को १६२

अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता हामीले शायदै यस अघि कहिले यति धेरै पाएका थियौं होला । निर्वाध रुपमा हामी जुनसुकै बेला, जुनसुकै ठाउँमा, जुनसुकै बेला, जो कोहीका बारेमा जे सुकै पनि बोल्न स्वतन्त्र भएका छौं । राम्रा कुरा गर्न पनि, नराम्रा कुरा गर्न पनि हामीलाई आजकल कसैको बाउ, बाजे, काका, मामा वा सात पुस्ताले पनि रोक्न सक्दैन । यति धेरै स्वच्छन्द हामी कहिले पनि थिएनौं । त्यसैले यो समय हामी सबैका लागि सर्वाधिक उर्वर समय हो । 

हुन पनि हो हेर्नुस् न, आजकल हामीलाई केही गर्नका लागि पनि अरुको भर पर्नुपर्ने आवश्यकता नै रहेन । कस्तो रमाइलो हैन त ? प्रविधिले सारा कुराहरु यति सजिलो बनाइदिएको छ, सबैले आफ्ना सुुसुप्त प्रतिभालाई उजागर गर्न सक्ने भएका छन् । मनमा चिताउनु मात्र पर्छ, अरु केही गर्नु आवश्यक नै रहेन । न तपाईं हामीले कुनै विधा जान्नका लागि बर्षौं टुप्पी कसेर मेहेनत गर्नु प¥यो, न कुनै परीक्षा नै दिनुप¥यो । जे मन लागेको छ त्यो गर्न सक्ने र पाउने भएका छौं आजका हामी भाग्यमानी मानिसहरु । 

केही वर्ष अघि पत्रकारिता गर्नु भनेको जो कोहीले कहाँ सक्थे र ? त्यसका लागि बौद्धिक र भौतिक लगानी गर्नुपथ्र्यो, खुराक जुटाउनुपथ्र्यो, खोजेर, लेखेर, कम्पोज गरेर, छापेर बजारमा पु¥याउनुपथ्र्यो । एक जना मान्छेले मात्र सक्दैनथ्यो । हरेक पक्षका केही दक्ष मानिसहरुको सामूहिक प्रयासले मात्र त्यो सम्भव हुन्थ्यो । तर आज हेर्नुुुुस् त, कति हाइसंचो छ ? तपाईं हामी घरमा सुतीसुती पत्रकारिता गर्न सक्छौं । अनलाइन पत्रकारिता भन्ने जादुमयी कुराले त्यो सम्भव बनाइदिएको छ । मात्र इण्टरनेट भए पुग्यो । त्यो नाथे इण्टरनेट त आजकल साधारण कुरा भैसक्यो । पहिलेपहिले ग्यास्टिक नभएको नेपाली हुन्न भन्थे, आजकल इण्टरनेट नभएका नेपाली नहुने बेला भैसकेको छ । 

त्यसैले हाम्रो देशमा राति आकाशमा देखिने तारा भन्दा बढी अनलाइन समाचार पोर्टलहरु छन् । कपी पेष्ट भन्ने चमत्कारी आविष्कारले कुनै कुरा टाइप गरेर औंलालाई कष्ट समेत दिनु नपर्ने बनाइदिएको छ । मन परेको कुरा एकातिरबाट टपक्क टिप्यो, अर्कोतिर लपक्क टाँसदियो, भै हाल्यो । मोडल र कलाकारको नाममा वीभत्स र अर्धनग्न फोटो खिच्ने र खिचाउने दुबैको कमी छैन । राजनीतिका नाममा त दिनहुँ यति धेरै खुराकहरु पाइन्छन्, घण्टाघण्टामा नयाँ समाचार हाल्न तपाईहामीलाई भ्याइनभ्याइ हुन्छ । मनगढन्ते र उडन्ते दुईचार हल्लाका कुरालाई सनसनीखेज शीर्षकमा हालिदियो भै हाल्यो । कसैले तपाईहामीलाई त्यसको आधिकारिकता के हो भनेर सोध्दैन । सही वा गलत कुरा के हो भन्ने कसैलाई केलाएर हेर्ने फुर्सद छैन आजकल । चारपाँच जना मिलेर ठूलो स्वरमा एउटा चौपायालाई यो बोका नै हो भन्यो भने हामी सबैले त्यसलाई बोका नै मान्छौं । बोका भए यसले किन भुक्छ ? यसको दाँत किन यस्तो तीखो र पुच्छर किन घुम्रिएको त भनेर सोच्ने पनि कसैलाई फुर्सद छैन । झुक्केर तपाईको हिट बढ्यो भने पकेटखर्च निस्कने विज्ञापन पनि पाउनुहुन्छ । अलिअलि नाम अथवा कुनाम चल्यो भने त तपाईले जे पायो त्यही लेखिदिनुहोला भनेर सब थुर्थुर हुन थालिहाल्छन् । अरु के चाहियो । 

कुरो पत्रिकारिताको मात्र हैन, हरेक अन्य विधामा त्यति नै सजिलो भएको छ । चित्रकार बन्न मन लाग्यो, यति धेरै एप भन्ने जिनिसहरु छन् जसले म जस्तो मान्छेलाई पनि चित्रकार बनाइदिन सक्छ । एउटा गोलो वा सीधा धर्का तान्नका लागि महीनौं हातलाई अभ्यस्त बनाउनुपर्ने जमाना गए अब । हरेक मान्छेले ईच्छा गरेर आफूलाई उत्तम नेपाली, पिकासो वा हुसेनको फोटोकपी बनाउन सक्ने भयो । गीत, गजल, कथा, कविता, निवन्ध वा साहित्यका कुनै पनि विधामा हात चलाउन मन लागे पनि कसले कहाँ छापिदेला भन्ने पीर छैन । फेसबुक, ट्विटर र ब्लग लगायतका सामाजिक सञ्जालहरु छँदैछन् । थोकको भाउमा लेखेर अपलोड गरे हुन्छ । अनि चिनेजानेका जतिलाई ट्याग गरेर नपढुन्जेल सुख नपाउने बनाए हुन्छ । 

सिनेमा बनाउन मन लाग्छ भने पनि अब त हातेफोनबाटै खिच्न सकिन्छ । देखाउनलाई हल चाहिँदैन युट्युवमा हाल्दिए हुन्छ । कहिलेकहीं तपाईंहाम्रो बौलठ्ठी पनि यसरी चलिदिन्छ, रातारात हामी स्टार बन्न सक्छौं । सिनेमा र साहित्यका बारेमा तपाइँलाई समीक्षा गर्ने रहर पो छ कि त ? छ भने ढुक्कैसंग त्यो विधामा जीवन बिताएकाहरुका बारे तपाईँ आफ्नो अमूल्य धारणा व्यक्त गर्न सक्नुहुन्छ । आफुले राम्ररी नबुझेको विधामा सतही जानकारी बटुल्न गुगलमा आधा घण्टा पनि लाग्दैन । त्यसपछि तपाईँ कुनै पनि विधामा समीक्षा र टीकाटिप्पणी गर्न स्वतन्त्र हुनुहुन्छ । तपाईँलाई कसैले केही पनि भन्दैन । 

तपाईं प्रहरीलाई शान्तिसुरक्षा र अपराध अनुन्धान सिकाउन पाउनुहुन्छ, अर्थमन्त्रीलाई बजेट बनाउन सिकाउन सक्नुहुन्छ, हरेक खेलको कोच बन्न सक्नुहुन्छ, मौसमविद, भूकम्पविद्, ज्योतिष सबै बन्न सक्नुहुन्छ । तपाईँ आफूलाई अभिव्यक्त गर्ने हजारौं माध्यम पाउनुहुन्छ, तपाईका कुरा सुन्ने, मान्ने, पत्याउने र प्रचार गरिदिने लाखौं मानिसहरु भेट्टाउन सक्नुहुन्छ । राम्रो कुरामा मात्रै हो शंका गर्ने, नराम्रो कुरामा त आँखा चिम्लेर विश्वास गर्ने मानिसहरुको बानी हुन्छ । तपाईं जति धेरै कुतर्की र जण्ड हुनसक्नुहुन्छ, तपाईँको ख्याति त्यति नै बढ्दै जान्छ ।

त्यसैले आउनुस्, यो स्वर्णयुगले हामीलाई दिएको अवसरको जमेर फाइदा उठाऔं । हरेक विषयमा बोलौं, निर्णायक बनौं । हरेक कुराको छिनोफानो गरौं । हामी सबै न्यायाधीश हौं, नबिर्सौं ।

Read More

Passion of a Baker

Almost a year back, a new local bakery opened in our locality. I believe the man has returned from staying abroad in some foreign country for quite a long time. He has a small set up of an electric baking unit and his loaf of breads have become very popular in short time. They are fresh, soft and taste great. 

One thing I have noticed while buying breads from him is his passion for baking the breads. I swear I can see a sense of content in his eyes when he pulls the fresh loafs out from the oven. While he makes the slices, he is so tender and delicate with the long knife. Its almost like an art. I can almost hear music while he makes the equal pieces of the loaf with precision of a seasoned surgeon. He pats the loaf and packs them in plastic dlicately. 

Yesterday, he was not in the shop. His young son was filling in for him. I was so sad to see him pulling out the loaf veru roughly and banging it on the table. He was very rough while making the slices. The slices were not even. Some were thicker than the others and not perfectly cut. 

Most people would not even notice it, but I missed the passion and the precision of the old baker. 

Read More

हाम्ले पत्यायौं हजूर

बायाँ फन्को १६१ 

सबैभन्दा पहिले विज्ञ पाठकहरुलाई एउटा विनम्र निवेदन गर्न चाहन्छु । अर्थशास्त्रसंग मेरो कुनै नाता छैन । त्यसैले आजको स्तम्भ कतै त्यो विधासंग कुनै रुपमा जोडिन गयो भने त्यो संयोग मात्र हुनेछ । त्यो एउटा आम नागरिकको आँखाले हेर्दा लागेका कुरा मात्र हो भन्ने मनमन गरिदिनुहोला भन्ने पनि अनुरोध छ । 

अघिल्लो हप्ता देशको बजेट आयो । प्रत्यक्ष सरोकार हुने र त्यसका बारेमा गुदी केलाउन जान्नेहरु त भै नै हाले, म जस्ता केही नबुझ्नेहरुले पनि तन्मयताका साथ अर्थमन्त्रीज्यूले प्रस्तुत गर्नुभएको आगामी आर्थिक वर्षको बजेट टेलिभिजनमा आँखा नझिम्काइकन र रेडियोमा कानै टाँसेर हेरे, सुने । कोही खुसी भए, कसैले टेबलमा मुक्का बजारे । मुख्य कुरा केके सस्तो हुने भयो र केके महँगो हुने भयो भने मात्र बुझ्ने हुन् म जस्ताले । तलब बढ्यो कि बढेन भन्ने अर्को प्रमुख आकर्षण हुने गर्छ बजेट भाषणको, यसपालि चिल्लै भयो क्यारे । यसपटकको बजेटमा भूकम्प र त्यससंग सम्बन्धित कुराहरुले अतिथि कलाकारको भूमिका खेल्नै पथ्र्यो, खेले पनि । त्यसको नाममा पनि दुइचार कुराहरु भइहाले । चुरोट र रक्सी यस्तो जिनिस हो जसको भाउ हरेक बजेटमा बढ्छ भनेर पहिले नै थाहा हुन्छ । त्यसको लागि अर्थशास्त्र पढ्नु वा बुझ्नु पर्दैन । त्यसैले यसपटक पनि निकै दिन अघिदेखि कालाबजारीहरुले ती बस्तुहरु लुकाइसेकेका थिए । ती मोटाए । 

अघि नै भने अनुसार म बजेटको संरचना, लघुकालीन वा दीर्घकालीन असरहरुका बारे कुरा गर्ने मेरो ल्याकत छैन । बजेटले पार्ने सामाजिक वा राजनैतिक असरका कुराहरु पनि मेरो बूतोको कुरो होइन । तर, म जस्ता अज्ञानीलाई अचम्म लाग्ने कुरा चाहिँ एउटै मात्र हुने गर्छ । त्यसलाई ठ्याक्कै बुझाउनका लागि मित्रराष्ट्रको भाषाबाट चलनचल्तीको एउटा वाक्यांश उधारो लिन चाहन्छु, “लम्बीलम्बी फेंकना ।” हरेक बजेटमा हरेक अर्थमन्त्रीले यस्तायस्ता कुराहरु गरिरहेका हुन्छन्, ती सुन्दा कुपोषणले चाउरिएको हाम्रो ढुक्कुरे छाती पनि केही दिनको लागि दाह्रासिंहको जस्तो भैदिन्छ । आहा, योजना बनाउन र सपना देख्न देखाउन हामीले जति जानेका छौं । त्यसको रत्यांश पनि कार्यान्वयन हुन सक्ने भैदिएको भए हामी अहिले कहाँ हुन्थ्यौं होला । 

हामी सपना देख्न आदि भैसकेको छौं । सदियौंदेखि हामीलाई नयाँनयाँ रुपमा पुरानै सपना मात्र देखाइएको छ । अनि हामी सपनाका रंगहरुमा अलमलिएर रमाउन अभ्यस्त भैसकेको छौं । हामीलाई त्यसले लठ्ठ बनाउँछ । त्यो थाहा पाएको हुनाले कान चिरेका हरेक जोगीहरु हामीलाई त्यही नै नशामा निर्लिप्त पारेर आआफ्नो दुहुनो सोझ्याइरहन्छन । यो क्रम कहिलेसम्म चल्ने हो भन्ने कुरा हामी कसैलाई पनि थाहा छैन । यसपालिको बजेटले पनि हाम्रो सपनाको आकाशमा एउटा क्षितिजदेखि अर्को क्षितिजसम्म झलमल्ल सप्तरंगी इन्द्रेणी तन्क्याएको छ । अघिल्लो अघिल्लोपटकका निकै कुराहरु फेरि दोहोरिने र केही नयाँ फन्डाहरु फ्याँकिने गौरवशाली परम्परा त यस पटक पनि भंग हुन हुँदैनथ्यो, भएन पनि । भनिएका कुराहरु किन पूूरा भएनन् भन्ने विषयमा माथापच्ची गर्नलाई अर्को एउटा सिंगै वर्ष बाँकी नै छ, गर्दै गरौंला । अरु केही नभए पनि हामीसंग समय मनग्गे छ । जति खेर फाले पनि केही फरक पर्दैन । 

यसपालिको बजेट सुनेर उत्साहित हुने कुराहरु धेरै छन् । अब थानकोटको मुनिबाट सुरुङ्ग जाने भयो । काठमाण्डौ छिर्ने र काठमाण्डौबाट बाहिर जाने कुरा मात्र सम्झेर नौनाडी गल्थ्यो, अब त्यसबाट मुक्ति पाइने भो । कस्तो हाइसञञ्चो हुने होला बिचार गर्नुस् त । सररररर सुरुङ्गमा छिरेर एकैछिनमा नौबिसे पुग्न पाइने भो । मेट्रोको सम्भाव्यता अध्ययन हुने भयो । त्यसपछि त जाबो निर्माणको न कुरो हो । चुट्की बजाएसरी हामी त्यो गरिहाल्छौं । अनि विरामी परेको बेला एम्बुलेन्स गुड्न नसकेर बीचमै नारायण भन्नु पनि नपर्ने भयो । आगो लाग्या ठाउँमा दमकल पनि पुग्ने नै भयो । त्यसैले भन्या होला, काठमाण्डौ अब स्मार्टसिटी हुने भयो । अहिलेसम्म काठमाण्डौ ईडियट सिटी रहेछ, हामीलाई थाहा थिएन । अब स्मार्टसिटीमा बसोबास गर्न पाउने भयौं हामी । कति भाग्यमानी ? स्मार्टसिटीमा बस्ने भएपछि हामी सबै स्वयं स्मार्टमा बढोन्नति पनि हुने नै भयौं । अब हामीलाई कसले छुने ? 

अरु केके भयो भने सिटी स्मार्ट हुन्छ भन्ने कुरा चाहिँ मलाई नसोध्नुहोला । मैले पहिले नै भनिसकें, म यसको विज्ञ होइन । हाम्रा भाग्यविधाताहरुले भनेपछि त्यो पत्याउने र ढुक्क हुने हो । ललितपुर ग्रीनसिटी हुने भयो रे । ग्रीन बनाउनका लागि त सिंचाई र छेलोखेलो पानी चाहिन्छ भन्नु होला । त्यसको पनि बजेटले समाधान निकालिसकेको छ । मेलम्चीको पानी अबको दुइ वर्षमा त आइपुग्ने नै भयो रे । त्यस अघि टोलटोलमा ट्याङ्करले पानी बाँड्छ रे । सहर काकाकुल नरहने भयो । धन्य बजेट । लुम्बिनीमा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल बन्ने भयो । बुद्ध वाज बर्न इन नेपालको नारा अलि जोरसोरले घन्काऔं । त्यसपछि यति धेरै पर्यटक र विदेशी मुद्राको ओइरो लाग्छ, हामीले अरु केही गर्नै पर्दैन । त्यसै आर्थिक वृद्धिदर बढ्छ भन्या हो र बजेटले ?

नयाँ शीशीमा पुरानै रक्सी खन्याएर हामीसंग चियर्स भनेर गिलास जुधाउन फेरि नयाँ बजेट आएको छ । हामी उसका पुराना आनीबानी बिर्सेर उसको सगुन घुट्क्याइदिन्छौं । चररररररर गर्दै घाँटीदेखि पेटसम्म पोलेर जाने उसका पुरानै वाचाहरु ग्रहण गरिदिन्छौं । त्यसले हामीलाई अलिअलि रमरम बनाउँछ, अलिअलि झमझम बनाउँछ । हामी त आशावादी मानिस हौं । हामीलाई लाग्छ, यसपालि त सुध्रेको जस्तो छ कस्मेटिक सर्जरी गरेर, नयाँ बजेटको अनुहार टाँसेर आएको यो पुरानै ढँटुवा ।

हाम्ले पत्यायौं हजूर ।

Read More

कस्तो बन्ने ? कस्तो बनाउने ?

बायाँ फन्को १६० 

केही समय अघि हामीले भोगको अकल्पनीय त्रासदीको असर खुइलिंदै जान थालेको छ । जनजीवन सामान्य बन्दै गैसकेको छ । भौतिक क्षति दुरुस्त हुनका लागि प्रशस्तै समय र खर्च लाग्छ भन्ने कुराको त निक्र्योल भैसकेको छ । मानसकि रुपमा भएको उथलपुथल चाहिँ सोचेभन्दा छिटो साम्य हुन थालेको देख्न पाउँदा जो कसैले पनि शान्तिको लामो सास फेर्छ भन्ने कुरामा शंका छैन । यो निश्चय नै पनि सुखद संकेत हो । हामी मानसिक रुपमा कति धेरै बलिया रहेछौं भन्ने कुराको व्यावहारिक परीक्षा थियो त्यो समय भन्न सकिन्छ । अनि हामी सबै त्यसमा विशिष्ट श्रेणीमा उत्तीर्ण भएका पनि हौं । 

अरु सबै कुरा जस्तै डरको पनि एउटा निश्चित सीमा हुँदो रहेछ । डरले पनि धेरै तर्साउन थाल्यो भने मानिस डरसंगै डराउन छाड्दो रहेछ भन्ने कुरा पनि हामीलाई बितेको केही समयले देखाइदियो । हुन त अझै पनि हामी पूर्ण रुपले आश्वस्त भैसकेका कहाँ छौं र ? अझै पनि साथीभाई वा ईष्टमित्रको जमातमा प्रमुख कुराकानीको विषय त्यही नै हुन्छ । सबैले भोगेको एउटै त्रासदी भए पनि त्यसलाई अनुभूत गर्ने तरीका फरकफरक थियो । त्यो एघार बजेर छप्पन्न मिनेटको समयमा को कहाँ कुन स्थानमा र कुन अवस्थामा थियो भन्ने भिन्नता अनि उसले देखेको र भोगेको कुराले हरेकको आफ्नैआफ्नै बेग्लै अनुभव रहेको छ । तर अब हामी सहज भैसकेको छौं । हामीलाई बानी परिसकेको छ । अब हामीलाई सानातिना कुनै पनि झट्काले (जमीनको मात्र कुरा गरिरहेको छैन म) हतपति हल्लाउन सक्दैन, विचलित बनाउन सक्दैन र बिथोल्न सक्दैन । विषम परिस्थितिसंग लड्ने हाम्रो प्रतिरोध क्षमता अझ बढी बलियो भएको छ । मानसिक रुपमा हामी अझ बढी सशक्त भएका छौं । 

तर, यससंगै हामीले विचार पु¥याउनुपर्ने अरु कुराहर छन् । हामी संकट टरेकोमा आवश्यक भन्दा बढी आत्मविश्वासी पनि हुनु हुँदैन । किनभने संकट भनेको भूकम्प मात्रै हैन । भूकम्पको त्यति ठूलो प्रभाव देखेको हुनाले त्यसको अनुभव आलो हुन्जेल हामी त्यसैमा मात्र केनिद्रत हुनु स्वाभाविक हो । तर यसलाई पाठको रुपमा लिएर सचेत हुनुपर्ने अरु धेरै कुराहरु छन् । अहिलेको लागि सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा भनेको वर्षा र त्यससंग आउने पहिरोजन्य जोखिम हो । हुन त यो याममा सँधै नै पहाडी भेगहरुमा पहिरो र तराइमा बाढीले ताण्डव मभ्भाउने गर्छ । तर, यसपटक भूकम्पको तातो राम्ररी नसेलाएको अवस्थामा तिनको प्रभाव पहिले भन्दा बढी हुन सक्छ । केही यस्ता उदाहरणहरु देखा परिसकेका पनि छन् । त्यसैले पहिलो आवश्यकता भनेको प्रभावित र खतरामा भएका मानिसहरुलाई सुरक्षित स्थानमा सार्नु नै हो । यसको लागि अरु कुनै पनि किसिमका विवादहरुलाई थाँति राख्न सक्नुपर्छ । यसका लागि तीव्रताको साथै दूरदर्शिताको पनि निकै ठूलो आवश्यकता छ । अँग्रेजीमा भएको एउटा उखान “पेन्नी वाइज पाउण्ड फुलिस” जस्ता समाधानहरु चाहिँ खोजिनु हुँदैन । समस्यालाई पन्छाउन मात्र पनि सकिन्छ, समाधान गर्न पनि सकिन्छ । पन्छाउन सजिलो हुन्छ, समाधान गर्न गाह्रो । पुनर्निर्माण वा पुनस्र्थापनाका कामहरु हचुवाका भरमा हुनु हुँदैन । त्यसले केही समयपछि झन फुकाउन नसकिने गुजुल्टाहरु बनाउन सक्छ । 

त्यस बाहेकको कुरा गर्ने हो भने, हाम्रो विशेष गरेर निर्माणको तरिकामा गम्भीर भएर सोच्नु पर्ने बेला हो यो । ग्रामीण क्षेत्रका निर्माणहरु त भै नै हाले, शहरी क्षेत्रमा भएका तीब्र विस्तारको क्रममा पनि आपतविपतका सम्भावनाहरुलाई हामीले पटक्कै ध्यान दिएका छैनौं । बाक्लो बस्तीहरु विकास हुने क्रममा घरहरुका बीचमा कति फराकिलो बाटो राख्ने, कति घर भएका टोलहरुमा पार्क वा खुला क्षेत्रहरु कायम गर्ने भन्ने हामीले कहिले पनि सोचेका छैनौं । न्यूयोर्क र काठमाण्डौंको घरजग्गाको उस्तैउस्तै भाउ हुने गरी चम्किएको बेला पनि हामीले सुरक्षाका आधारभूत कुराहरुमा आँखा चिम्लियौं । करोडौंका मोलमा घरजग्गा बेच्नेहरुले मात्र हैन, किन्नेहरुले पनि यस विषयमा केही सोचेनन् । फलत एम्बुलेन्स वा दमकल समेत छिर्ने ठाउँ नभएका टोल र वस्तीहरु निर्माण भएका छन्, मानिसहरु त्यहाँ पशुपतिनाथको भरमा बसोबास गरिरहेका छन् । गगनचुम्बी भवनहरुमा बनेका खैनीका बट्टा जत्रा अपार्टमेण्टहरु करोडभन्दा माथिको भाउमा विक्री वितरण भएका थिए । व्यस्तताका कारण मानिसहरुमा घर बनाउने फुर्सद कम हुँदै गएको कारण फस्टाएको तयारी घरको व्यापारमा झन् बेच्ने र किन्ने दुबैले हेलचक्र्याइँ गरे । भूकम्प अघि  तयारी घर किन्नेहरु मध्ये कथि जनाले त्यहाँको माटो परिक्षण गराए होलान् ? कतिवटा, कस्ता पिलर र बिमहरु प्रयोग भएको हो त्यसमा भनेर कतिजनाले नक्सा पल्टाएर हेरे होलान् ? पाँचसात हजारको के लोभ गर्नू भनेर कति जनाले जान्ने इन्जिनियरलाई देखाए होलान् ? बाहिरबाट हेर्दा चिटिक्क पारिएका घर वा अपार्टमेण्टहरुको भित्रस् संरचना चाहिँ कस्तो छ भनेर ध्यान दिएको भए आज कतिले थाप्लोमा हात लगाएर बस्नुपर्दैनथ्यो । 

त्यसैले अबका दिनहरुमा फराकिला स्थानहरु नराखी घर नबनाउने, किनवेच गर्दा ती सबै कुरामा ध्यान दिने जस्ता कुराहरुमा हेलचक्र्याइँ हुनु हुँदैन । अहिले पनि ती कुचुमुच्च परेका टोल वस्तीमा कथंकदाचित अरु आगालागी जस्ता भवितव्य आइलागेमा त्यसबाट हुनसक्ने क्षति निराकरण वा न्यूनीकरण कसरी हुन सक्छ भन्ने बारे सोच्नु आवश्यक छ । अरुलाई परेको देखेर चेत्ने, आफैलाई परेपछि चेत्ने र आफैलाई परेपछि पनि नचेत्ने तीनथरि मानिसहरु हुन्छन् भनिन्छ । हामी ती मध्ये कुन बन्ने भन्ने कुरा हामीले नै निक्र्यौल गर्ने हो । 

Read More

कुमानव र सुमानवहरु

बायाँ फन्को १५७ 

विपतको बेलामा नै मान्छेको पहिचान हुन्छ भन्ने उक्ति हामीले निकै पहिलेदेखि नै सुनिआएको हो । बेलाबेलामा यसको सत्यताबारे पनि हामीले थाहा पाउँदै आएका हौं । हो, जीवनमा सँधै एकनासको बाटाहरु मात्र कहाँ हिंड्न पाउँछ र मानिसले । बेलाबेला घुम्ती, उकाली, ओराली, खाल्डाखुल्डी पनि हामीले पार गरिरहेका हुन्छौं । व्यक्तिगत रुपमा हरेक मानिसले सुखसंगै दुखका दिनहरु अनि सुमधुरसंगै कहालीलाग्दा क्षणहरु पनि नभोगेको हैन । तर यसपटक हामीले सामूहिक पीडाका दिनहरु भोग्यौं । कुनै एक व्यक्ति वा परिवारको मात्र थिएन त्यो त्रासदी । कुनै एउटा वर्ग, समुदाय र जातको मात्र पनि थिएन त्यो विपत्ति । एकैपटक सारा नेपालीहरुका लगि बोझिल बन्न पुगेको थियो त्यो समय । प्रत्यक्ष त्यसको असरमा परेकाहरुको त कुरा गरेरै साध्य छैन, प्रत्यक्ष असर नपरेकाहरु पनि त्यो पीडाबाट अछूतो रहन सकेनन् । त्यसैले त एकाएक स्वतस्फूर्त रुपमा सिंगै नेपाल एकतावद्ध बन्यो । त्यो पीडा सबको साझा बन्न पुग्यो । सबै आआफ्नो तर्फबाट, आआफ्नो गच्छे र ल्याकत अनुसार अरुको पीडा कम गर्न लागिपरे । 

करीव एक मिनेटको छोटो समयमा प्रकृतिले हाम्रा जीवनभरका उपलव्धिहरुलाई तासको घर जसरी भताभुंग बनाउन सक्दोरहेछ भन्ने कुरा मानिसहरुले बुझे । हाम्रा मूल्य मान्यता र सोचाइलाई नै त्यसले क्षणभरमा परिवर्तन गरिदियो । अनि थाहा भयो धर्मको नाममा बाँडिनु भनेको पाखण्ड मात्र रहेछ । जात, वर्ग वा समुदायको नाममा टुक्रिनु भनेको राजनीति मात्र रहेछ । तेरोमेरो र उपलव्धिको रेखा वारिपारी बस्नु भनेको व्यर्थको मृगतृष्णा मात्र रहेछ । मानिस भन्दा बढी हामी अरु केही पनि हैन रहेछौं भन्ने कुरा हामीलाई थाहा भयो । सामूहिक विपत्तिमा सबै एकआर्काको हुँदारहेछन् । सिंगो देश नै एउटै परिवार बन्न पुग्यो । विपत्तिले सारा भौतिक कुराहरु कति क्षणभंगूर हुँदारहेछन् भन्ने कुरा छर्लङ्गै पारिदियो । कुमानव र सुमानवहरुलाई चिन्ने समय बन्न पुगे भयका ती केही दिनहरु । यस्तो अवस्थामा पनि आफ्नो स्वार्थ र फाइदा हेर्ने केही कुमानव अपवादहरुलाई छोड्ने हो भने अरु सबै सुमानव रहेछन् भन्ने कुरा पनि हामीलाई थाहा भयो । यो वास्तवमा हामीले गर्व गर्न सक्ने कुरा हो । 

यस अवस्थामा दत्तचित्त भएर अरुको लागि होम्मिने सबै मानिस वा संस्थाका नामहरु उल्लेख गर्न प¥यो भने त एउटा निकै ठूलो दस्तावेज नै बन्छ । ती सबै स्तुत्य छन्, वन्दनीय छन् । केही प्रतिनिधि उदाहरणहरु यहाँ म उल्लेख गर्न चाहन्छु, जसले हामीलाई मानवतामाथि फेरि एकपटक दृढ रुपमा विश्वस्त हुन प्रेरित गरे । संसार हामीले सोचेजत्तिको खराव त कहाँ रहेछ र भनेर आशावादी हुन सघाए । अष्ट्रेलियामा बसोबास गरिरहेका पेशाले स्टाफ नर्स एक व्यक्ति निकै लामो अन्तरालपछि नेपाल आएर भर्खरै फर्केका थिए । भूकम्पको समाचार सुन्नासाथ ती मानिस फेरि भोलिपल्टै नोपाल आइपुगेका थिए । त्यतिमात्र हैन भोलिपल्ट साँझसम्ममा उनी घण्टौं हिंडेर पुग्नु पर्ने गोरखाका गाउँहरु पुसगसकेका थिए । सकेको जति सहयोग गर्दै त्यहाँको वस्तुस्थिति सामाजिक संजालमा बाँड्दै आवश्यक सहयोगका लागि अनुरोध पनि गर्दै थिए । मैले अघि नै भनेझैं उनी प्रतिनिधि पात्रमात्रै हुन्, अरु थुप्रै उनीजस्ता मानिसहरु स्वत परिचालित भएका थिए ।

भर्खर एघार कक्षा सकाएर बाह्रको तयारीमा लागेकी एउटी नानीले आफ्नो चित्रकलामा भएको दक्षतालाई परिचालन गर्नका लागि सामाजिक संजालमा मानिसहरुको चित्र बनाएर बेच्न थालिन् । दुइ तीनजनाको चित्र बनाएर केही हजार बटुलेकी उनलाई केही दिनभित्रै यति धेरै मानिसहरुले आफ्नो चित्र बनाउने जिम्मा दिए, अहिले पनि उनलाई भ्याइनभ्याइ छ । त्यसरी प्राप्त भएको रकमबाट उनले एक स्थानमा राहतको खानापीनामा र घर भत्केर बस्ने ठाउँ नभएको एउटा परिवारलाई गतिलै पाल किन्नका लागि सहयोग गरिसकिन् । हाम्रो युवा पुस्ता परेको बेला यति जिम्मेवार र परिपक्व हुनसक्दोरहेछ भन्ने कुरा थाहा पाउँदा हाम्रो छाती गर्वले तन्किएको छ ।

यस्तो बेला आफू अरुको काम आउनुपर्छ भनेर सबैले सकेजति गरिरहेका थिए । सहयोग वा भावनाको कुनै आकार हुँदैनरहेछ । धेरैथोरै वा सानोठूलो भन्ने कुरा यहाँ कुनै अर्थ राख्दैन रहेछ । टुँडिखेलमा आश्रय लिएकाहरुको लागि शौचालय बनाउन भुइँ खन्न जानेहरु, त्यहाँको फोहोर व्यवस्थापन गर्न खटिनेहरु, भत्केका भवनमुनिका मानिसहरुलाई बचाउनका लागि होम्मिनेहरु, पानी सफा गर्नका लागि पियुष बनाउन लागिपर्नेहरु सबै सुमानवका रुपहरु थिए । ईश्वर हामीभित्रै बस्छ भन्ने कुरा यसपटक सबैले स्पष्टसंग प्रमाणित गरिदिए ।  

नेपाल प्रहरी र नेपाली सेनालाई त झनै जति आभार प्रकट गरे पनि पुग्दैन । आफ्नो परिवारको समेत पीर नगरी उनीहरु जनताको सेवा र उद्धारमा यसरी खटेका थिए, त्यसको प्रशंसाका लागि कुनै शव्द भेट्न सकिन्नं । त्यसैले त कसैले कुनै समाजिक संजालमा लेख्यो,

“देउता मन्दिरमा हैन व्यारेकमा बस्दारहेछन् ।”

केही कुमानवहरु नदेखिएका हैनन् । तिनले मानिसहरुलाई झनै आतंकित बनाउने दुष्कार्य गरे । जानजानी गरे वा नजानी गरे, तर गैर जिम्मेवार र मानवता विरोधी काम गरे । चन्द्रमा उल्टो देखियो भनेर त्रास फैलाउने एक सहसचिव, फलानो वा ढिस्कानो दिन र समयमा अझ बढी विनाश हुन्छ भन्ने स्वनामधन्य ज्योतिष भनाउँदाहरु कुमानवका प्रतिनिधि पात्रहरु थिए । तिनको संख्या तुलनात्मक रुपमा नगण्य थियो । तर सबै आतंकित मानसकिताका सिकार भएको बेला ती न्यून कुमानवहरुका कुराले पनि निकै धेरै ठूलो प्रभाव पारेको थियो । तिनले अनजानमा त्यो सब गरेका हुन् भने के भन्नू तर कुनै स्वार्थका लागि गरेका हुन् भने ती अक्ष्यम्य सामाजिक अपराधीहरु हुन् । समयले तिनीहरुलाई माफ गर्नेछैन ।  

Read More

आत्मअनुशासन

बायाँ फन्को १५५

राम्रो बानी होस् वा नराम्रो बानी, लामोसमयसम्म अभ्यस्त भैसकेपछि एकैपटक त्यसलाई च्वाट्टै छोडेर अर्को कुरामा अभ्यस्त हुनका लागि मानिसलाई सजिलो हुँदैन । त्यसैले मानिसको दैनिक जीवनी र व्यवहारमा प्रत्यक्ष असर पर्ने त्यस्ता कुनै पनि परिवर्तन रातारात गर्न सकिंदैन । त्यस्तो प्रयास गर्नु पनि हुँदैन । तर हाम्रो मुलुकमा अधिकारप्राप्त मानिसहरु बेलाबेला त्यस्ता सनकका भरमा गरिने निर्णयका लागि प्रख्यात छन् । अक्सर हरेक क्षेत्रमा बेलाबेला त्यस्ता कुराहरु भैरहेका हुन्छन् जुन क्षणिक रहन्छन् । तिनको व्यावहारिक पक्ष पहिले नै थाहा भए अनुसार फितलो हुन्छ, टिक्दैन । तै पनि सोडाको फिंजजस्ता निर्णयहरु र तिनको सफल हुन नसक्ने जिद्दी कार्यान्वयनका प्रयोगहरु भैरहन्छन् । अनि तिनीहरुसंगै केही यस्ता नियमहरु पनि लागू हुन्छन्, जुन उपादेयी, व्यावहारिक र बहुसंख्यकको हितका लागि हुन्छन् । अव्यावहारिक नियमहरुका बाहुल्यमा त्यस्ता उपादेयी नियमहरु पनि टिक्न सक्दैनन् । 

पहिले नै भने जस्तो कुनै विशेष क्षेत्रमा मात्र नभै हरेक क्षेत्रमा यस्ता प्रयोगहरु हुने गर्छन् । यसमा सबैभन्दा अचम्मका त ट्राफिकसंग सम्बन्धित हुन्छन् । केही महीनाका लागि कडिकडाउका साथ पालना गर्ने गराउने र पछि आँखा चिम्लने नियमहरुका लागि त्यस क्षेत्रलाई अरु कुनैले पनि जित्न सक्दैन होला । व्यावहारिक र अव्यावहारिक दुबै नियमहरु बराबरी बन्छन् र दुबै टिक्दैनन् । जबकि सवारी दुर्घटना कम गर्न, बाटोघाटोको अस्तव्स्तता नियन्त्रण गर्न र अरु हिसाबले पनि सही नियमहरुलाई टिकाउन नसक्नुको कुनै कारण फेला पार्न सकिन्न । एकताका सुरक्षाका कारण देखाएर भटभटेमा दुईजना सवार चढ्न नपाइने भन्ने नियम बनेको तपाईहरुलाई अझै पनि हेक्का नै होला । त्यसको केही समयपछि पछाडि बस्नेले पनि अनिवार्य हेलमेट लगाउनुपर्ने नियम बन्यो । निकै कडिकडाउका साथ केही महीना मानिसहरुलाई पक्रेर जरिवाना तिराउने गौरवशाली कार्यपश्चात त्यो नियमको पनि अनौपचारिक विसर्जन गरियो । भटभटे दुर्घटनामा पछाडि बस्ने सवार बढी खतरामा हुन्छ भन्ने सर्वमान्य र प्रमाणित कुरालाई समेत लत्याएर यो नियम पनि टिकाउ हुन सकेन ।

हातैले नलेखेका नम्बरपाताहरु नभै हुन्न भनेर पनि एकताका कोकोहोलो मच्चाइयो । जतिसुकै स्पष्ट देखिने किन नहुन्, हातले नलेखिएका सबै नम्बरपातोधारकहरु भटाभट कारवाहीमा परे । त्यसपछि आजकल त्यो नियम कता दूलो पस्यो, कसैलाई थाहा छैन । जस्तोसुकै नम्बरपातो पनि अहिले निर्वाध रुपमा बाटोमा देखिन्छन् । चारपाङ्ग्रे चालकले सिटबेल्ट लगाउनका लागि गरिएको प्रयास पनि अर्को उदाहरण हुनसक्छ । एउटा मापसे छोडेर उनीहरुका कुनै पनि नियम दिगोसंग कार्यान्वयन भएका छैनन् । 

यहाँ नेर नीतिनियम पालना गराउन आँखा चिम्लनेहरुको जत्ति नै दोष तिनको पालना नगर्ने हाम्रो प्रवृत्तिको पनि हो । हामी किन अनुशासन वा नियमको पालना गर्न चाहँदैनौं ? फोहोर नफाल्नु भनेका ठाउँमा लगेरै फोहोर फाल्नुपर्ने हाम्रो यो कस्तो वाध्यता हो ? हामी सबैलाई आफू नियमकानून भन्दा माथि छौं भन्ने लाग्नुको कारण के हो ? सानोतिनो दण्ड वा जरिवानाले त हामीलाई कहिले पनि दुरुत्साही गर्दैन, किन ? एकपटक गलत साइडमा सवारी चलाएर जरिवानामा परेको चालक फेरि किन त्यही गल्ती गर्नुअघि दुईपटक पनि सोच्दैन ?

सार्वजनिक स्थानमा धूमपान नगर्नका लागि, गरेमा कारवाही हुनेछ भनेर ठूलो हल्लाखल्लाका साथ नियमकानूनहरु बनाइए । तर आजसम्म पनि त्यो कार्यान्वयन हुन सकेको देखिन्न । त्यस्ता नियम कानून बनाउनेहरुले प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि कुनै ठोस योजना बिना हचुवाको भरमा तिनलाई लगाउने अनि हामी सबै तिनको पालना नगर्नुमा गौरव अनुभव गर्ने भएपछि त कुरै सकिइहाल्यो नि । एक दुईवटा ठूला दुर्घटना भए भने सार्वजनिक यातायातका लागि निकै ठूला र आशलाग्दा योजनाहरु बनेको सुन्न पाइन्छ, कडा नियम कानूनहरु बनेको कुरा गरिन्छ । तर तिनको पनि कार्यान्वयन कहिले हुँदैन । 

व्यापारी वा सेवाप्रदायकहरुबाट उपभोक्ता नठगियून् भन्ने, नीजि विद्यालय र कलेज संचालकहरुबाट अभिभावक नरेटियून् भन्नका लागि, देश बनाउने जिम्मा लिएका नेताहरुबाट जनता भेडा नबनाइयून् भन्नका लागि सबै ठाउँमा कागजी मापदण्डहरु नभएका त कहाँ हुन् र ? तर हामी योजनामा मात्र विश्वास गर्छौं, तिनको कार्यान्वयन भनेको कुन चरोको नाम हो भन्ने हामीलाई थाहा हुँदैन । आफ्नो जिम्मेवारी कसैले वहन नगरे पनि, पूरा नगरे पनि कसैलाई प्रश्न गर्ने स्थान कहाँ छ ? 

वर्षौं लगाएर बनाइएका एक टुक्रा सडकका कालोपत्र हप्ता दिन नटिकी भत्किंदा पनि ठेकेदारलाई किन जाक्न सकिंदैन ? किनभने माथिदेखि तलसम्मकाले त्यो गुणस्तरहीन काम गर्नका लागि राज्यको ढुकुटीबाट निकालिएको सुकुटीका गच्छे र ओहदा अनुसारका टुक्रा चपाइसकेका हुन्छन् । भ्रष्टाचारले हाम्रो सबै अंगहरुमा यति गहिरो जरा गाडिसकेको छ, कहिलेकहीं सोच्दा मात्र पनि आङ जिरिङ्ग हुन्छ । ट्यूमर जसरी फैलिएको यो भ्रष्टाचार नामको रोगले यसरी हामीलाई गाँजिसकेको छ, डर लाग्छ कतै त्यसलाई डाम्ने केमोले शरीर नै नाश पो गर्ने अवस्थामा पो हामी पुगिसकेको त हैनौं ?

मूल कुरोमा फर्किंदा अहिलेको टड्कारो आवश्यकता भनेको आत्म अनुशासनको अभाव हो । चारपाङ्ग्रे चलाउँदा अन्तरकुन्तरबाट छिर्ने भटभभटेलाई गाली गर्ने मान्छेले आफै भटभटे चलाउँदा पनि त्यसै गर्छ । यही प्रवृत्ति सबै कुरामा पालेर बसेका छौं हामी । हामी आफ्नो लागि र अरुको लागि भिन्दाभिन्दै मान्यताहरु लिएर बसेका छौं । यो बानीलाई परिमार्जन नगरी ठूलाठूला कुराहरुको आश गर्नु व्यर्थ हुन्छ । त्यसो नहुन्जेलसम्म कुनै पनि क्षेत्रका व्यावहारिक वा अव्यावहारिक कुनै पनि नियमकानूनहरु दिगो हुन सक्दैनन् ।

Read More

मथिङ्गलका परकम्पहरु

बायाँ फन्को १५८

जुनसुकै परिस्थितिसंग पनि अभ्यस्त हुने र त्यसको सामना गर्न सक्ने जुझारु प्रवृत्तिले नै मानिसलाई यहाँसम्म ल्याएको हो । यही नै मानिस हुनुको सबैभन्दा ठूलो विशेषता हो । तर यसपालिको भोगाइका अनुभवहरु हाम्रो साझा अनुभव बनेको छ । यसले हामीलाई अझ असल मानिस बन्न सहयोग गर्छ होला भनेर आशा गर्न सकिन्छ । त्यो हुन सकेन भने पनि अलि कम खराब मानिस बन्न मात्र सिकायो भने त्यसैमा पनि चित्त बुझाउनुपर्छ । अघि बढ्नुको विकल्प छैन, हामी बढिसकेकाछौं । हो यो अजंगको अप्रत्याशित स्पीडब्रेकरले हाम्रो गतिलाई अलिकति सुस्त बनायो होला, तर हाम्रा पाइलाहरुलाई यसले रोक्न सकेको छैन ।

भूइँचालो आयो, भुइँचालो गयो । यसले भुइँमात्र होइन अरु धेरै कुराहरु पनि हल्लाएर गयो । हुन त परकम्पहरु अझै आइरहेका छन् र निकै लामो समयसम्म आइरहनेछन् । तिनको वेग र क्रम बिस्तारै कम हुन थालेको छ र हामीहरु बिस्तारै अभ्यस्त हुन थालिसकेकाछौं । हुनु पनि पर्छ । भुइँचालोले मथिंगल पनि यसरी हल्लाउन सक्दो रहेछ भन्ने कुरा हामीलाई थाहा थिएन । महाभूकम्पको भौतिक असर त सबैले देख्ने कुरा हो रहेछ । तर त्यसको मानसिक प्रभाव चाहिँ सजिलैसंग देख्न नसकिने कुरो रहेछ । त्यो प्रभाव कत्तिको भयावह हुन सक्दोरहेछ भन्ने कुरा भोग्नेले मात्र बुझ्ने कुरो रहेछ । हामी सबैले भोग्यौं, अनि सामूहिक रुपमा त्यो बुझ्यौं । आफू भाग्यवश सुरक्षित रहँदा पनि त्यसमा खुसी हुन नसक्नुको पीडा कसैगरी पनि वर्णन गर्न सकिन्न रहेछ ।

भूकम्पको सामाजिक प्रभावको एउटा अर्को पक्ष पनि हुँदो रहेछ । यो सुसुप्त र मौन पक्ष भए पनि  दीर्घकालीन रुपमा त्यसका असरहरु बिस्तारैबिस्तारै प्रकट हुन सक्छन् । धेरैको घर परिवार र मित्रमण्डलीमा केही सदस्यहरु सौभाग्यवश काठमाण्डौ वा नेपालमा थिएनन् । उनीहरु समाचार सुनेर हेरेर आत्तिए । विशेष गरी भारतीय समाचार माध्यमहरुको समाचारलाई उत्तेजनशील बनाउने गौरवशाली परिपाटीले पनि ती मानिसहरुको सातो लिएको थियो । ढीलाचाँडो हत्तारिएर यहाँ फर्किनेहरुले यता आइपुग्नासाथ निश्चिन्तताको लामो सास फेरेका थिए । उनीहरुको कल्पनाभन्दा कम क्षति भेटे उनीहरुले । अति प्रभावित स्थानहरुमा पुग्नुनपर्नेहरु भाग्यमानी थिए । तर सबै कहाँ भाग्यमानी हुन्छन् र ? जसका घर ढले, आफन्त गुमे, तिनको क्षति अपूरणीय थियो ।

भूकम्प भोगेका र नभोगेका मानिसहरुको मानसिकतामा एउटा ठूलो अन्तर भने सिर्जना भएको छ । भोग्नेको मानसकि अवस्था कस्तो छ भन्ने कुरा नभोग्ने सौभाग्यशालीहरुले कुनै पनि हालतमा बुझ्न सक्दैनन् । त्यो बुझून् भन्ने चाहना राख्नु पनि मूर्खता नै हुन्छ । किनभने आगोले पोल्छ भन्ने कुरो हामी सबैलाई थाहा हुन्छ । तर आगोले कसरी पोल्छ वा त्यसको पोलाइ कस्तो हुन्छ भन्ने कुराको अनभूति चाहिँ पोलेपछि मात्र थाहा हुन्छ । त्यसैले धेरै घरपरिवारमा दुइथरि मानसकिता भएका मानिसहरु उत्पन्न गरिदिएको यो भूकम्पले । यस्तो अवस्थामा जसले भोगेका थिएनन्, उनीहरु असाध्यै धेरै सतर्क हुनुपर्ने आवश्यकता छ । भोगेकाहरुको बीचमा पनि जो अलि जिम्मेवार छ, परिपक्व छ, उसले कम जिम्मेवार र अपरिपक्व अझ भनौं केटाकेटीहरुसंग व्यवहार गर्दा चनाखो हुनुपर्ने आवश्यकता टड्कारो देखिएको छ । अझै पनि सानातिना अकस्मातका आवाजले समेत मान्छेलाई उद्वेलित बनाइरहेको छ । पसलका सटर बन्द हुने आवाज, बुलेटजन्य भटभटेका कर्णफोडू कोलाहल, हावाले झ्यालढोकाका खापा बजार्दाको अरु बेला सामान्य लाग्ने थर्काइ, विजुली चम्कंदा वा मेघ गर्जंदा हामी सबै तर्सने भएका छौं । हामीलाई चाँडै रिस उठ्न थालेको छ । अरुबेला सामान्य रुपमा लिने सानातिना कुरामा पनि हामी “ओभररियाक्ट” गरिरहेका हुन्छौं ।

मनोवैज्ञानिक परामर्शको निकै ठूलो आवश्यकता टड्कारो रुपमा देखा परेको छ । जसले प्रत्यक्ष असर देखे, तिनलाई त अझै बढी । यस्तो बेलामा यो त्रासदी नभोगेका परिवारका सदस्य वा साथीभाइले भोगेका मानिसहरुको कुरा बुझेनन् भने त्यो सम्बन्धका लागि खतरनाक कुरो बन्न सक्छ ।

भवनहरुलाई हरियो, पहेंलो र रातो स्टिकर टाँसेर वर्गीकरण गरिन थालेको छ । यस्तै वर्गीकरण सम्बन्धहरुमा पनि आवश्यक छन् । यो सचेतना नहुने हो भने सम्बन्धहरु पनि चर्किन सक्छन्, पहिले नै चर्किएकाहरु भत्किन सक्छन् । अनि सम्बन्धहरु त आवाजै ननिकाली भत्किन सक्छन् । तिनले धूलो नउडाई किच्न सक्छन् । हुन त सम्बन्धहरुको भौतिक रुपमा कुनै वजन त हुँदैन । तिनको कुनै निश्चित आकारप्रकार वा नक्सा कोरिएका संरचना पनि हुँदैन । तर केही नभएको त्यो अदृश्य कुराले किच्दा चाहिँ उत्तिकै नोक्सान हुनसक्छ, पीडा हुनसक्छ । भत्केका भवनमात्र हैन, भत्केका सम्बन्धहरु पुननिर्माण गर्न पनि त्यति नै गाह्रो हुन्छ ।

जमीनमा आएका सानातिना परकम्पहरु पनि तुरुन्तै थाहा हुन्छ, त्यसको मापन पनि हुन्छ र हल्लाखल्ला हुन्छ । तर मथिंगलमा आइरहेका परकम्पहरु निशव्द हुन्छन्, शान्त र अदृश्य हुन्छन् । धरतीलाई जस्तै मथिंगललाई पनि शान्त हुन समय लाग्छ । त्यसैले यस्तो बेलामा एउटा मानिस प्रति अर्को मानिस अरु बेला भन्दा बढी उदार र सहिष्णु हुनसक्नुपर्छ । किनभने हामी कोही पनि बैशाख १२ गतेभन्दा अगाडिका मानिस हैनौं ।

Read More

पहिले को सुध्रने ?

बायाँ फन्को १५९ 

राम्रो बानी होस् वा नराम्रो बानी, लामोसमयसम्म अभ्यस्त भैसकेपछि एकैपटक त्यसलाई च्वाट्टै छोडेर अर्को कुरामा अभ्यस्त हुनका लागि मानिसलाई सजिलो हुँदैन । त्यसैले मानिसको दैनिक जीवनी र व्यवहारमा प्रत्यक्ष असर पर्ने त्यस्ता कुनै पनि परिवर्तन रातारात गर्न सकिंदैन । त्यस्तो प्रयास गर्नु पनि हुँदैन । तर हाम्रो मुलुकमा अधिकारप्राप्त मानिसहरु बेलाबेला त्यस्ता सनकका भरमा गरिने निर्णयका लागि प्रख्यात छन् । अक्सर हरेक क्षेत्रमा बेलाबेला त्यस्ता कुराहरु भैरहेका हुन्छन् जुन क्षणिक रहन्छन् । तिनको व्यावहारिक पक्ष पहिले नै थाहा भए अनुसार फितलो हुन्छ, टिक्दैन । तै पनि सोडाको फिंजजस्ता निर्णयहरु र तिनको सफल हुन नसक्ने जिद्दी कार्यान्वयनका प्रयोगहरु भैरहन्छन् । अनि तिनीहरुसंगै केही यस्ता नियमहरु पनि लागू हुन्छन्, जुन उपादेयी, व्यावहारिक र बहुसंख्यकको हितका लागि हुन्छन् । अव्यावहारिक नियमहरुका बाहुल्यमा त्यस्ता उपादेयी नियमहरु पनि टिक्न सक्दैनन् । 

पहिले नै भने जस्तो कुनै विशेष क्षेत्रमा मात्र नभै हरेक क्षेत्रमा यस्ता प्रयोगहरु हुने गर्छन् । यसमा सबैभन्दा अचम्मका त ट्राफिकसंग सम्बन्धित हुन्छन् । केही महीनाका लागि कडिकडाउका साथ पालना गर्ने गराउने र पछि आँखा चिम्लने नियमहरुका लागि त्यस क्षेत्रलाई अरु कुनैले पनि जित्न सक्दैन होला । व्यावहारिक र अव्यावहारिक दुबै नियमहरु बराबरी बन्छन् र दुबै टिक्दैनन् । जबकि सवारी दुर्घटना कम गर्न, बाटोघाटोको अस्तव्स्तता नियन्त्रण गर्न र अरु हिसाबले पनि सही नियमहरुलाई टिकाउन नसक्नुको कुनै कारण फेला पार्न सकिन्न । एकताका सुरक्षाका कारण देखाएर भटभटेमा दुईजना सवार चढ्न नपाइने भन्ने नियम बनेको तपाईहरुलाई अझै पनि हेक्का नै होला । त्यसको केही समयपछि पछाडि बस्नेले पनि अनिवार्य हेलमेट लगाउनुपर्ने नियम बन्यो । निकै कडिकडाउका साथ केही महीना मानिसहरुलाई पक्रेर जरिवाना तिराउने गौरवशाली कार्यपश्चात त्यो नियमको पनि अनौपचारिक विसर्जन गरियो । भटभटे दुर्घटनामा पछाडि बस्ने सवार बढी खतरामा हुन्छ भन्ने सर्वमान्य र प्रमाणित कुरालाई समेत लत्याएर यो नियम पनि टिकाउ हुन सकेन । 

हातैले नलेखेका नम्बरपाताहरु नभै हुन्न भनेर पनि एकताका कोकोहोलो मच्चाइयो । जतिसुकै स्पष्ट देखिने किन नहुन्, हातले नलेखिएका सबै नम्बरपातोधारकहरु भटाभट कारवाहीमा परे । त्यसपछि आजकल त्यो नियम कता दूलो पस्यो, कसैलाई थाहा छैन । जस्तोसुकै नम्बरपातो पनि अहिले निर्वाध रुपमा बाटोमा देखिन्छन् । चारपाङ्ग्रे चालकले सिटबेल्ट लगाउनका लागि गरिएको प्रयास पनि अर्को उदाहरण हुनसक्छ । एउटा मापसे छोडेर उनीहरुका कुनै पनि नियम दिगोसंग कार्यान्वयन भएका छैनन् । 

यहाँ नेर नीतिनियम पालना गराउन आँखा चिम्लनेहरुको जत्ति नै दोष तिनको पालना नगर्ने हाम्रो प्रवृत्तिको पनि हो । हामी किन अनुशासन वा नियमको पालना गर्न चाहँदैनौं ? फोहोर नफाल्नु भनेका ठाउँमा लगेरै फोहोर फाल्नुपर्ने हाम्रो यो कस्तो वाध्यता हो ? हामी सबैलाई आफू नियमकानून भन्दा माथि छौं भन्ने लाग्नुको कारण के हो ? सानोतिनो दण्ड वा जरिवानाले त हामीलाई कहिले पनि दुरुत्साही गर्दैन, किन ? एकपटक गलत साइडमा सवारी चलाएर जरिवानामा परेको चालक फेरि किन त्यही गल्ती गर्नुअघि दुईपटक पनि सोच्दैन ?

सार्वजनिक स्थानमा धूमपान नगर्नका लागि, गरेमा कारवाही हुनेछ भनेर ठूलो हल्लाखल्लाका साथ नियमकानूनहरु बनाइए । तर आजसम्म पनि त्यो कार्यान्वयन हुन सकेको देखिन्न । त्यस्ता नियम कानून बनाउनेहरुले प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि कुनै ठोस योजना बिना हचुवाको भरमा तिनलाई लगाउने अनि हामी सबै तिनको पालना नगर्नुमा गौरव अनुभव गर्ने भएपछि त कुरै सकिइहाल्यो नि । एक दुईवटा ठूला दुर्घटना भए भने सार्वजनिक यातायातका लागि निकै ठूला र आशलाग्दा योजनाहरु बनेको सुन्न पाइन्छ, कडा नियम कानूनहरु बनेको कुरा गरिन्छ । तर तिनको पनि कार्यान्वयन कहिले हुँदैन । 

व्यापारी वा सेवाप्रदायकहरुबाट उपभोक्ता नठगियून् भन्ने, नीजि विद्यालय र कलेज संचालकहरुबाट अभिभावक नरेटियून् भन्नका लागि, देश बनाउने जिम्मा लिएका नेताहरुबाट जनता भेडा नबनाइयून् भन्नका लागि सबै ठाउँमा कागजी मापदण्डहरु नभएका त कहाँ हुन् र ? तर हामी योजनामा मात्र विश्वास गर्छौं, तिनको कार्यान्वयन भनेको कुन चरोको नाम हो भन्ने हामीलाई थाहा हुँदैन । आफ्नो जिम्मेवारी कसैले वहन नगरे पनि, पूरा नगरे पनि कसैलाई प्रश्न गर्ने स्थान कहाँ छ ? 

वर्षौं लगाएर बनाइएका एक टुक्रा सडकका कालोपत्र हप्ता दिन नटिकी भत्ंिकदा पनि ठेकेदारलाई किन जाक्न सकिंदैन ? किनभने माथिदेखि तलसम्मकाले त्यो गुणस्तरहीन काम गर्नका लागि राज्यको ढुकुटीबाट निकालिएको सुकुटीका गच्छे र ओहदा अनुसारका टुक्रा चपाइसकेका हुन्छन् । भ्रष्टाचारले हाम्रो सबै अंगहरुमा यति गहिरो जरा गाडिसकेको छ, कहिलेकहीं सोच्दा मात्र पनि आङ जिरिङ्ग हुन्छ । ट्यूमर जसरी फैलिएको यो भ्रष्टाचार नामको रोगले यसरी हामीलाई गाँजिसकेको छ, डर लाग्छ कतै त्यसलाई डाम्ने केमोले शरीर नै नाश पो गर्ने अवस्थामा पो हामी पुगिसकेको त हैनौं ?

मूल कुरोमा फर्किंदा अहिलेको टड्कारो आवश्यकता भनेको आत्मअनुशासनको अभाव हो । हामी आफ्नो लागि र अरुको लागि भिन्दाभिन्दै मान्यताहरु लिएर बसेका छौं । यही प्रवृत्ति सबै कुरामा पालेर बसेका छौं हामी । यो बानीलाई परिमार्जन नगरी ठूलाठूला कुराहरुको आश गर्नु व्यर्थ हुन्छ । त्यसो नहुन्जेलसम्म कुनै पनि क्षेत्रका व्यावहारिक वा अव्यावहारिक कुनै पनि नियमकानूनहरु दिगो हुन सक्दैनन् ।

Read More

भुइँचालोले सिकाएको कुरा

बायाँ फन्को १५६ 

हामीले अलि लामै समयदेखि सुनिआएको कुरा थियो, नेपालमा ठूलो भुइँचालो जाने सम्भावना प्रवल छ । त्यसो भयो भने के हुनसक्छ र त्यसबाट न्यूनक्षतिका लागि केस्ता कामहरु हुनु आवश्यक छन्, ती मध्ये के भएका छन्, के छैनन् भन्ने विषयमा पनि निकै छलफलहरु भैरहेका नै थिए । तर पनि हामी हरेक मानिसमा हुने डिनायल सिन्ड्रम भन्ने तत्वका कारण धेरै हदसम्म निश्चिन्त नै भएर बसिरहेका थियौं । यो सिन्ड्रमले मानिसलाई आफूमाथि कुनै अनिष्ट हुँदैन भन्ने तर्फ सकारात्मक बनाउँछ । त्यो नहुने हो भने कुनै पनि मानिस मानसिक रुपमा सन्तुलित रहन असम्भव हुन्छ भनिन्छ । 

शायद त्यही कारण हामी कमजोर जमीनमा पनि गगनचुम्बी भवनहरु बनाइरहेका थियौं, बेचिरहेका थियौं र किनिरहेका पनि थियौं । अव्यवस्थित शहरीकरण पनि निर्धक्कसंग गरिरहेका थियौं । अर्कोतिर काठमाण्डौमा ठूलो भुइँचालोले कस्तो भयावह परिणाम ल्याउन सक्छ भन्ने कुराहरु पनि संगसंगै भैरहेका थिए । परिणाम निश्चय नै कहालीलाग्दो भयो तर ईश्वर वा प्रकृति जे भने पनि त्यसको अनुकम्पाले त्यो स्तरको विनाश हुन दिएन, जुन कल्पना गरिन्थ्यो । तर यसो भन्नुमा कुनै पनि प्रकारको सन्तोष कसैले पनि गर्न सक्दैन । आफन्त र घरवार गुमाएकाहरुको क्षतिलाई केहीले पनि पूरा गर्न सक्दैन । यो भुइँचालोको घाउको खत हामी सबैले बाँचुन्जेल आफूसंगै लिएर बाँचनुपर्नेछ । 

तर भुइँचालो गयो, ठूलो भुइँचालो गयो । हामी कसैले पनि थाहै नपाएको ठूलो भुइँचालो गयो । यो अनुभव हामी सबैका लागि भयावह थियो । हामीेले यस्तो ठूलो कम्पन कहिले पनि थाहा पाएका थिएनौं । चिली वा हेटीमा गएका ठूला भुइँचालोका समाचारहरु हामीले सुनेका थियौं, हेरेका थियौं । तर, सुन्नु हेर्नु र आफूले भोग्नुमा निकै ठूलो अन्तर हुँदोरहेछ । स्तम्भकारलाई बाल्यकालमा मामाघरका हजुरबाले ९० सालको भुइँचालोको बारे बताएका अधिकांश कुरा नसम्झे पनि केही अस्पष्ट सम्झनाहरु अहिले पनि छन् । उनी सेनामा थिए । टुँडिखेलमा आफ्नो टोलीका साथ कवाजमा थिए रे । त्यही बेला भुइँचालो गएछ । उनी आफ्ना हातहरु हावामा पिङ मच्चाए जसरी मच्चाउँदै भन्थे, “थैथैथै गरेर पूरा टुँडिखेल हल्लियो ।” सम्भवतः हामी साह्रै अबूझ केटाकेटीहरुलाई त्यो कुरा त्यतिबेला रोमाञ्चक लाग्थ्यो । त्यसको पछाडिको सम्वेदनशीलता हामी बुझ्न सक्दैनथ्यौं । 

यसपालिको भूकम्पले सुन्नु र भोग्नुको अन्तर छर्लङ्गै बनाइदियो । पटकपटक आएका धक्काहरुले हामीलाई स्तव्घ बनाए, अकल्पनीय रुपमा जनधनको क्षति भयो । हाम्रा साँस्कृतिक धरोहरहरु भत्किए । शहरी भेगमा भन्दा पनि अझ ग्रामीण भेगले ठूलो पीडा भोग्यो । कतिपय स्थानहरुमा भुइँचालो गएको निकै दिनसम्म पनि रहात अथवा उद्धार पुग्न सकेन । नराम्रो भयो, त्यसमा कुनै दुइमत नै छैन । तर हरेक कालो बादलमा पनि चाँदीको घेरा हुन्छ भन्छन् । हामीले पनि त्यही घेरा देख्ने बेला हो र त्यसको उज्यालोलाई पच्छ्याएर पुनर्निमाणमा जुट्ने बेला हो । अब हामी यो अनिष्टबाट अघि बढ्ने बेला हो । भैसकेको कुरालाई हामी जति चाहे पनि फर्काउन वा परिवर्तन गर्न सक्दैनौं । यसबाट सिकेका कुरा अमुल्य छन् । तिनलाई जोगाउनु प¥यो । 

सबैभन्दा ठूलो कुरा राजनीतिको कारण बिभाजित भएका हामी सबै अचानक स्वतस्फूर्त एकजूट भएका छौं । तेरोमेरो केही नभनी सबै सबैका लागि बनेर आआफ्नो तर्फबाट सक्दो सहयोगका लागि जसरी हामी जुट्यौं, त्यो एउटा निकै नै सुखद संकेत हो र यसलाई हामीले दिगो बनाउन सक्नुपर्छ । युवाशक्तिको सकृयताले निकै ठूलो रहातको काम गरेको छ । औषधि, पानी, ईन्धन, खाना लगायत राहतका सामाग्रीहरु आवश्यक स्थानहरुमा पु¥याउनका लागि सबै आआफ्नो तर्फबाट खटिएका थिए, अझै खटिइरहेका छन् । यो सद्भावले हाम्रो मानवीय पक्ष कति बलियो छ भन्ने प्रष्ट देखाएको छ । 

संसारभरिबाट प्राप्त सहयोग पुनर्निर्माण र पुनस्र्थापनामा सदुपयोग होस् भन्ने कुरामा सबैको ध्यान आकृष्ट हुुनु आवश्यक छ । अब बन्ने संरचनाहरुमा हामी सचेत हुनेछौं । ठूलो भुइँचालो भनेको अब फेरि हतपति आउँदैन भन्ने वैज्ञानिक आधारहरु त प्रशस्त छन् । तर अरु किसिमका विपत्तिहरु पनि आइलाग्न सक्छन् भन्ने कुरामा सबै चनाखो हुनुपर्छ । भोलिको लागि सुरक्षित रहनका लागि यो आवश्यक छ । 

मनोवैज्ञानिक परामर्श एउटा अर्को महत्वपूर्ण कुरा हो जसलाई बिर्सनुहुन्न । थाहा पाउने, नपाउने गरी मानिसमा परेको हुनसक्ने मानसिक आघातबाट विशेष गरेर बालबालिकाहरुलाई मुक्त गराउनका लागि विशेष रुपमा पहल गरिनुपर्छ । 

हो भित्ताहरु चर्किएका छन्, तर भावनाहरु अझै गाढा भएर जोडिएका छन् । घरहरु ढलेका छन् तर आत्मबल र आत्मीयता अझै बलियो भएर ठाडिएको छ । यी कुराहरु कुनै भुइँचालोले हल्लाउन नसक्ने रहेछन् भन्ने कुरा हामीले थाहा पाएकाछौं । आजको विपत्तिमा हामी सबै नेपाली मात्र भएका छौं भने भोलिका सहज दिनहरुमा पनि त्यही नै भएर बस्न त झनै सजिलो हुनेछ । यो कुरा हामी कहिल्यै नबिर्सौं । 

Read More

बन्द गर्नुपर्ने कुराहरु

बायाँ फन्को १५४

हरेक कुरामा प्रयोग गरिरहने मानिसको बानी हुन्छ । त्यस्ता प्रयोगहरु मध्ये कुनैले सार्थक नतीजा निकाल्छ, समाधानहरु खोजिदिन्छ भने कुनै अर्थहीन हुन्छन्, कुनै उपलव्धि तिनबाट निस्कँदैन । मान्छे विवेक भएको प्राणी भएको हुनाले असफल प्रयोगलाई चटक्कै छोडेर ऊ अरु तरिकाहरु खोज्न थाल्छ । मानिसले हरेक कुरामा विकास गरेको यही अभ्यासले हो । एकपटक भीरबाट खसिसकेपछि पनि नचेतेर पटकपटक भीरबाट भेडा खस्छ, मान्छे हैन । 

त्यति सबै हुँदाहुँदै पनि मानिस जस्तै देखिने एक थरि प्रजाति हुन्छन्, जो अर्थहीन र उपलव्धिहीन प्रयोगहरु दोहो¥याइरन्छन् । एकपटक हैन, दुईपटक हैन थुप्रै पटक । तिनलाई कसैले सम्झाएर पनि केही लाग्दैन, घुक्र्याएर पनि केही लाग्दैन । त्यति मात्र हैन तिनलाई तर्साएर, गाली गरेर, मानवीय पक्षहरु देखाएर वा कुनै पनि उदाहरण दिएर पनि सपार्न सकिन्न । तर्क भन्ने कुरा त तिनीहरुसंग गरेर पटक्कै सकिन्न । कुन्नि केसंग राम पनि डराउँछ भने जस्तो तिनीहरुसंग वादविवाद नगरी चुपचाप लाग्नु बाहेक अरुसंग कुनै उपाय बाँकी ररहँदैन । अचम्म लाग्छ, किन ती प्रजाति त्यस्ता जब्बर, मूढ र ढीट हुन्छन् ? तिनको टाउका भित्र पनि गिदी त हालिदिएकै हुन्छ प्रकृतिले । सित्तैंमा पाएको त्यति महत्वपूर्ण र शक्तिशाली कुराको प्रयोग गर्न किन उनीहरुलाई त्यति गाह्रो लाग्ने होला ? फेरि त्यो त जति प्रयोग ग¥यो त्यति तिखारिने कुरा हो । सकिएला भनेर डराउनु पनि पर्ने होइन क्यार । 

यस्तै एउटा विवकेहीन कार्य हो, हाम्रा राजनीतिक दलहरुले बेलाबेलामा गरिरहने बन्द । जिल्ला, अञ्चल, प्रदेश वा सिंगै देश बन्द गरेर उनीहरु आफ्नो शक्तिको भ्रममा बाँचिरहन्छन् । प्रजातान्त्रिक आचरणको कुरा गरेर नथाक्ने यस्ता दलहरु आफूले गरेको बन्दको आह्वान अरुले अस्वीकार गर्न पनि पाउँदैन भन्ने ठान्छन् । तसर्थ यस्ता बन्दहरुमा उनीहरु नटेर्नेको सवारी साधन, पसल वा खप्पर कुनै पनि कुरा फुटाउन पनि पछि पर्दैनन् । यस्ता दादागिरीका कारण आफ्नो छवि कति धूमिल भैरहेको हुन्छ भन्ने कुरासंग उनीहरुलाई माखोको टाउको बराबर पनि मतलब हुँदैन । आफू सरकारमा हुँदा यस्ता आततायी बन्दलाई घोक्रो सुकाएर गाली गर्नेहरु आफू विपक्षमा हुनासाथ त्यसैलाई हरेक समस्याको समाधान देख्न थाल्छन् । 

विद्यार्थीले पढ्न नपाउनु, दैनिक श्रम गरेर जीविकार्जन गर्नेहरु भोकै बस्नु, विरामी अस्पताल पुग्न नपाउनु र अरु पनि सर्वसाधरणले कुलेनपादु पाउनुले उनीहरुलाई फिटिक्कै विचलित बनाउँदैन । उनीहरुको छाला हेर्दा हाम्रो जस्तै भए पनि त्यसको खास स्वरुप चाहिँ गैंडाको जस्तो हुन्छ क्यारे, जति तुच्छ गाली खाँदा पनि उनीहरुलाई त्यसले केही पनि असर गरेको हुँदैन । अघिल्लो हप्ताको पनि एउटा त्यस्तै बन्दलाई नियालेरर हेर्ने हो भने यो कुरा छर्लङ्गै हुन्छ । 

तर पनि किन हाम्रा राजनीतक दलहरु पालैपालो कहिले कुनै सकारात्मक परिणाम ननिस्कने यो विवेकहीन कार्य गरिरहन्छन् जसले अरु सबै मानिसको जीवन कष्टकर बनाउँछ ? यो प्रश्नको उत्तर दिन शायद कसैले पनि सक्दैन । तर पनि हामी सर्वसाधारण पटकपटक उनीहरुको ह्विमको मूल्य चुकाइरहेका हुन्छौं । जनताका नाममा गरिएका यस्ता कुकृत्यले जनताका नै सम्पत्तिमा आगो लाग्छ, जनताकै खप्पर फुट्छ वा ढाड सेकिन्छ । अघिल्लो हप्ताको बन्दमा पनि त्यस्तै भयो । त्यसको कुनै नैतिक जिम्मेवारी पनि कसैले लिनु आवश्यक छैन । आमाको स्कूटरमाथि बन्दकर्ताहरुले हमला गरेपछि आतंकति भएका कलिला बालबालिकाको तसवीरहरु सामाजिक संजालमा छरिए । जस्तै पाषाण हृदय भएका मानिसलाई पनि चसक्क हुनुपर्ने हो त्यो देख्दा । धन्य तीनदिन भनिएको बन्द पहिलो दिनको ‘गौरवशाली सफलता’ पश्चात फिर्ता लिइयो । तर त्यो बन्दले जनताको सत्तोसराप र गाली गलौज बाहेक अरु केही नपाएपछि छातीमा हात राखेर आत्मालोचना गर्नु आवश्यक छ कि छैन होला ? राजनीति जनताका लागि गर्ने हो कि जनताको नाममा अरु केही कारणका लागि ? हामीले हामीप्रति उत्तरदायी नेता वा दल पाउन अझै कति कुर्नुपर्ने होला ?

बन्द गर्नुपर्ने अरु धेरै कुराहरु छन् जुन हामी सबै खुलेआम गरिरहेका हुन्छौं । तर बन्द गर्नै नहुने सार्वजनिक यातायात, विद्यालय र अस्पतालहरु भने हामी कसैको सनकको भरमा बन्द गरिरहेका हुन्छौं । खुला रुपमा आफ्नो रोजगार वा नियमित कर्म गर्न, हिंडडुल गर्न नपाउनु भनेको कस्तो प्रजातन्त्र हो ? यो भन्दा ठूलो यो समयको अरु कुनै विडम्वना छैन । हरेक क्षेत्र बाजको पञ्जामा परेको परेवा जस्तो भइरहेको छ । बन्द गर्नु पर्ने कुरा भनेको हरेक चीजको राजनीतिकरण हो । तर त्यसमा त हामी सबै कानमा तेल हालेर बसेका छौं । दण्डहीनता, चरम भ्रष्टाचार र दबावमूलक परिपाटी कायम हुँदै गएको छ । त्यो परिपाटीलाई बन्द गरौं न बरु । आफ्नो स्वार्थका लागि अरुलाई जतिसुकै अप्ठ्यारो पारेर भए पनि अभीष्ट पूरा गर्ने गराउने संस्कारले जरो गाडिरहेको छ । त्यसलाई हो बन्द गर्नुपर्ने । आफ्नो आचरणमा आएको विचलनलाई पो हो हामी सबैले बन्द गर्नुपर्ने, खै त्यसको लागि पहल ? पहुँचवाला र ठूलाठालू जतिसुकै भ्रष्ट भएर पनि उन्मुक्ति पाउने तर सानातिना भुरा माछाहरुमात्र कारवाहीमा पर्ने पक्षपाती प्रचलनलाई सकिन्छ भने बन्द गरौं । सडक अनुशासन, नागरिक चेतको खिल्ली उडाउने हाम्रो बानीलाई आजै बन्द गरौं न । तर हैन, हामी त नेपाल बन्द गर्नमा पो रोमाञ्च देख्छौं ।  

Read More

आउनुस्, लुट्नुस्, खानुस्

बायाँ फन्को १५३

केही दिन अघि मैले नक्सालको प्रहरीपम्पमा एउटा नमीठो अनुभव बटुलेको थिएँ । ४२ लिटरको क्षमता भएको टंकीमा पेट्रोल भर्दा मिटरका अनुसार साढे ४६ लिटर गएको थियो । मेरो अनुमानमा ५ लिटर जति त पहिले नै टंकीमा बाँकी हुनुपथ्र्यो । एक छिनको लागि मानिलिऊँ, २ मात्रै थियो होला । रित्तै भएको भए त साधन चल्दैनथ्यो होला । त्यसो भएकै अवस्थामा पनि ४० भन्दा बढी पेट्रोल जान नपर्ने थियो । तर मिटरले साढे ४६ लिटर देखाए पछि लोप्रे कान लगाएर भनिए अनुसारको पैसा नतिरी सुख थिएन । निजी पम्पमा भए त एक छिन वाकयुद्ध मात्रै भए नि गर्न पाइन्थ्यो तर सेना र प्रहरीसंग त्यो पनि सम्भव भएन । निकै पछिसम्म पनि यो कुरा मनमा खेलिरहेको थियो, त्यो कसरी सम्भव हुन सक्थ्यो ? अघिल्लो हप्ता यसको उत्तर प्राप्त भयो । प्रहरी र सेनाद्वारा संचालित पेट्रोल पम्पहरु पनि कारवाहीमा परेको समाचार सुन्न पाइयो । तोकिएको भन्दा कम ईन्धन भर्दारहेछन् यी दुबै पम्पले । नक्सालको पम्प पनि त्यसमा परेको रहेछ । 

साधारणतया हेक्का गर्नुभएको नै होला, पेट्रोल र डिजेल सर्वसुलभ रुपमा पाइने दुर्लभ अवसरहरुमा पनि साझा, प्रहरी र सेनाको पम्पहरुमा भावी प्रधानमन्त्रीको रोलक्रम भन्दा लामो लाइन लागेको हुन्छ । बालबच्चालाई स्कूल पु¥याउन, श्रीमतीलाई अफीस पु¥याउन, आफै कलेज वा काममा पुग्न ढीला भइभइ पनि मानिसहरु घामपानी नभनी धैर्यतापूर्वक आफ्नो पालो कुरिरहेका हुन्छन् । यस्तो दृश्य पुल्चोक, लगनखेल, नक्साल र भद्रकालीतिर हिंड्नेहरुका लागि नौलो हैन । ती पम्पहरुले ठग्दैनन्, कमसल गुणस्तरका वा मिसावटयुक्त ईन्धन बेच्दैनन् भन्ने विश्वासका कारण मानिसहरु त्यति दुख पाइरहेका हुन्छन् । आफ्नो कठोर परिश्रमले, रिनधन गरेर किनेका सवारी साधनहरु नबिग्रिउन् भन्ने आशाले हामी ती अजिंगरछाप लाइनमा बस्छौं । तर, हाम्रो विश्वासमाथि कुठाराघात भइरहेको हुँदो रहेछ । कहाँ गएर गुनासो गर्ने ? कोसंग क्षतिपूर्ति माग्ने ? केकेका लागि माग्ने ? मागे पनि कहाँबाट केके पाइने ? अरुले भन्दा कम मिसावट गर्छन्, अरुले भन्दा कम ठग्छन् भनेर चित्त बुझाउने बाहेक उपभोक्तासंग अरु कुनै विकल्प छैन । 

यो त एउटा उदाहरण मात्र हो । हामी सर्वसाधारण जहाँ, जुनसुकै ठाउँमा पनि हरेक सेवाप्रदायकहरुबाट निर्वाध लुटिन्छौं, ठगिन्छौं । हामीलाई तोकिएको गतिमा इण्टरनेटको सुविधा सम्भभवत कहिले कुनै पनि आइएसपीले प्रदान गरेको हुँदैन । २ एमबीको गतिको शुल्क तिरेर पनि यूट्युवमा कुनै सानो भिडियो हेर्न फनफन गोला घुमेको हेरेर बस्नुपर्दा पनि हामी मौन नै रहन्छौं । एक कल गर्नका लागि निकै बेर प्रयास गरेर पनि उताबाट बोल्नेको स्वर नसुन्दा, सुने पनि नबुझ्दा र सानो कुराको लागि पाँच छ कल खर्च गर्न पर्दा पनि हामीसंग असहाय भएर कुम उचाल्ने बाहेक अरु केही बाटाहरु हुँदैनन् ।  मोटरसाइकल विक्रेताले विक्री गर्नु अघि र पछि गर्ने व्यवहारलाई कहिले ध्यान दिएर हेर्नुभएको छ ? फ्री सर्भिसिंगको नाममा दिनका २०० भन्दा बढी सवारीलाई धोएर मात्र फिर्ता गर्दा पनि हामी त्यो कसरी सम्भव भयो भन्ने प्रश्न गर्न सक्दैनौं । सार्वजनिक सवारी साधनका अवस्था र तिनका चालक सहचालकले गर्ने दुव्र्यवहार हामीलाई सहनै पर्ने वाध्यता छ । ट्याक्सीको मिटर र भाडाका बारेमा त झनै कुनै कुरा गरेर साध्य छैन । एक त तिनलाई कारवाही हुँदैन, भयो भने बाटोमा तेस्र्याएर जनजीवन अस्तव्यस्त गर्ने खुला छुट तिनलाई हुन्छ । पेट्रोलमा मिसावट जाँच भयो भनेर पम्प बन्द गर्ने त हाम्रो गौरवशाली परम्परा नै भैहाल्यो । महिनौंसम्म तपाईले हेर्न चाहेको च्यानल दिन नसक्ने सेवा प्रदायकलाई पनि शुल्क नतिर्ने अधिकार हामीलाई छैन ।

तर नेता छान्दा समेत को कम भ्रष्ट छ भनेर छान्नुपर्ने देशमा हरेक ठाउँमा, हरेक कुरामा हामीलाई निकृष्टमध्येको उत्कृष्ट छान्नुपर्ने वाध्यता छ भनेर गुनासो गर्नुको पनि कुनै औचित्य छैन होला । शिक्षा, स्वास्थ्य, खाद्यान्न, यातायात र शिक्षाजस्ता आधारभूत र सबैभन्दा बढी महत्वका कुराहरुमा नै हामी सबैभन्दा बढी लुटिन्छौं, ठगिन्छौं तर पनि भनिएको र पाउनुपर्ने सेवा पाउँदैनौं । राजधानीको नाम चलेका विद्यालयहरुले कम्प्यूटर र इन्टरनेटको शीर्षकमा केटाकेटीको बिलमा ठटाउने रकम होस्, अस्पतालका नाम राखेर खोलिएका प्रयोगशालाहरु, अँग्रेज र अँग्रेजीका नाम राखेर खोलिएका कलेजहरुले गर्ने ब्रम्हलूटका बारेमा यदाकदा समाचारहरु आउँछन्, सेलाउँछन् तर लुट्ने क्रम चलिरहन्छ, निर्वाध ।

एउटा डरलाग्दो मानसकिताले हामी सबैमा बिस्तारै जरो गाडिरहेको छ । हामी सबैलाई चाँडै, कम मेहेनत गरेर वैभव आर्जन गर्नु छ । त्यसका लागि सही र गलत के हो भनेर हामीले शायद सोच्न छोडिसकेका छौं । आजकल कसैलाई पनि अप्ठ्यारोमा पारेर आफ्नो दुहुनो सोझ्याउने कुनै पनि मौका हामी छोड्दैनौं । विकास आयोजना, फोहोर व्यवस्थापन, बाटो बिस्तार, उद्योगधन्दा स्थापना, जलविद्युत परियोजना, पूर्वाधार विकास, वैदेशिक लगानी लगायतका कुनै पनि क्षेत्र यसबाट अछूतो रहन सकेका छैनन् । हरेक क्षेत्र सिन्डिकेटको चँगुलमा हुन्छ । माथिदेखि तलसम्मका लाउकेहरुले सबै लूटको गच्छे अनुसार छ्याकन खाएका हुन्छन् । अनि ती सबको मोल हामी बबूरा सर्वसाधारणले तिरिरहेका हुन्छौं ।

सुरु गरेको ठाउँबाटै बिट मार्दा, नक्सालको प्रहरीपम्पको ठगी अनुसन्धान गर्न छानवीन समिति गठन भएको छ रे भन्ने सुनिन्छ । यो समितिले माथिमाथि तैरिने भुरा माछा समात्ने हो कि गहिरोमा लेउ र ढुंगा जस्तै रुप धरेर बसेका अक्टोपसहरु पनि देख्ने हो भन्ने चाहिँ अहिलेसम्म थाहा छैन ।

Read More

सूचनाका कबाडीहरु

बायाँ फन्को १५२ 

स्मरणशक्ति भन्ने कुरा पनि अचम्मको हुन्छ । कसैलाई सानासाना कुराहरु पनि सम्झना रहिरहने भने कसैले महवपूर्ण कुराहरु पनि चाहिने बेला सम्झिन नसक्ने । अनि स्मरणशक्तिका पनि आफ्नै पाटाहरु हुँदारहेछन् । कसैलाई कस्तो कुरा हेक्का नहुने, कसैलाई अरु नै कस्तो । आज म विशेष गरी एउटा यस्तो पाटोको कुरा गर्दैछु, जसमा म स्वयं कमजोर छु । कमजोर मात्र भन्नु पनि आफूले भएर सहृदयता देखाएको हो, अरुले भन्ने हो भने ध्वस्तै भन्दिए हुन्छ यस सन्दर्भमा । 

एक परिचित व्यक्ति छन्, मोबाइल फोनको रिचार्ज कार्ड कोट्याएर त्यसको नम्बर एकपटक पढेपछि कार्डमा फेरि नहेरिकन त्यो नम्बर पन्च गरेर फोन रिचार्ज गर्न सक्छन् । सानोतिनो गूगल भन्दिए हुन्छ उनलाई सबै कुरा सम्झिनेमा । तिनलाई देख्दा मलाई जहिले पनि अचम्म लाग्छ, कसरी सम्झिन सक्छन् उनी यत्तिका धेरै कुराहरु ?

आफ्नो कुरा गर्ने हो भने मिति र अंकहरुसंग सम्बद्ध कुनै पनि कुराहरु जति गरे पनि सम्झन नसक्नू मेरा अरु थुप्रै मध्येका एक प्रमुख कमजोरी हो । यसले मलाई बेलाबेलामा निकै अप्ठ्यारो अवस्थामा पु¥याउने गर्छ । आफ्ना नजीकका मानिसहरुको जन्मदिन, बिवाहको वर्षगाँठ जस्ता कुराहरु मैले कहिले पनि सम्झिन सकिनं । त्यतिमात्र हैन, आफैसंग सम्बन्धित महत्वपूर्ण दिनका मितिहरु पनि मेरो मगजका लागि राजनैतिक पार्टीहरु र सहमति भनेको जस्तै हुन् ।

गोल्डफिस मेमोरी सिन्ड्रम भनिने यो लक्षण संसारमा अरु धेरै मानिसको पनि हुँदोरहेछ । यस्ता मानिसहरु सर्सर्ती हेर्दा असम्वेदनशील देखिन सक्छन् । यिनले आफ्ना नजीकका मानिसहरुको मन पनि दुखाउँछन् । तर के नम्बर वा मिति सम्झिन नसक्नेहरुको भावना नहुने नै हो त ? फेसबुकमा देखेर खासै महत्व नभएका मानिसलाई शुभकामना व्यक्त गर्नु, मोवाइलमा रिमाइण्डर राखेर नजीकका मानिसहरुसंग औपचारिकता कायम राख्नु के बढी उपयुक्त हो ?

आजकल मानिसहरुलाई सबै कुरा सजिलो भएको छ । गुगलमा खोजेपछि नपाइने कुरा केही पनि छैन भने हुन्छ । अब किन मरिमरि ईतिहासका महत्वपूर्ण तिथिमित घोक्नु ? सूचना र जानकारी आफ्नै हातेफोनमा उपलव्ध भैहाल्छ । व्यक्तिगत महत्वका कुराहरु जस्तै आफन्त र इष्टमित्रका जन्मदिन, वर्षगाँठ अदि पनि सामाजिक संजालहरुले सम्झाइदिन्छन् । तर के भावनात्मक पाटो र प्राविधिक पाटो फरक कुरा हैनन् ? मानिसका लागि भावनाहरु पनि यान्त्रिक हुँदै गइरहेका छन नि, हैन र ? बिहान फेसबुक खोल्दा हाम्रोे लिष्टमा भएका सातजनाको जन्मदिन त्यसले सम्झाएको देख्दा ती सातैजनालाई हामी क्लिकक्लिक शुभकामना ठोक्दिन्छौं । तर एकपटक सोचौं, यदि सम्झिएरै शुभकामना दिनुपर्ने भएको भए ती मध्ये कतिजनाको हामी जन्मदिन सम्झिन्थ्यौ ? के हाम्रा भावनाहरु महज औपचारिकता र सिन्थेटिक हुँदै गएका छैनन् ? 

व्यक्तिगत रुपमा कुरा गर्दा आजकल मलाई आफैले प्रवेशिका दिएको साल सम्झिन निकै बेर घोत्लिनुपर्छ । आफूले चढेर हिंड्ने सवारीसाधनको नम्बर पनि ओर्लेर नहेरि म कहिले पनि भन्न सक्दिनं । हरेक दिन पचासपटक भन्दा बढी हेरिरहने लोडसेडिंगको तालिकाको सन्दर्भमा पनि आफ्नो समूह कुन हो भनेर मोवाइल एपमा नहेरि म भन्न सक्दिनं । त्यति भनिसकेपछि र देश वा मानवजातिका लागि महत्व राख्ने घटना र मितिहरु त के कुरा गरिसाध्य भयो र ? मेरा लागि द्वितीय विश्वयुद्ध बेलाबेला प्रथम विश्वयुद्धभन्दा पहिले नै भैसकेको हुनसक्छ । सगरमाथाको उँचाइ, नेपालको क्षेत्रफल, कोतपर्व भएको मिति, राजतन्त्रको समाप्ति, लोकतन्त्र र गणतन्त्रको आगमन ईत्यादि पनि ठ्याक्कै कहिले भयो भनेर कतै भन्नुपर्दा मलाई थाहा हुँदैन । सम्विधानसभामा कति सदस्य हुन्छन् भनेर यो लेख्ने बेलामा पनि म ठ्याक्कै भन्न सक्दिनं । अझ प्रत्यक्ष र समानुपातिकको कुरा गर्न थाल्यो भने त आइन्स्टाइनको फर्मूला के हो भनेर घरमा पालेको सुगालाई सोधेसरह हुन जान्छ । आफूले किनेका लुगा, जुत्ता वा अरु सामानको मोल कति प¥यो भनेर साथीभाइहरुले केही दिनपछि सोधे भने मैले त्यो पोलेर खाइसकेको हुन्छु । आफ्नै फोन नम्बर पनि कतिपटक अरुलाई गलत टिपाएको छु मैले । कुनै पनि फर्म भर्दा ठेगाना लेख्ने बेला आफ्नो वडा नम्बर म सम्झिन सक्दिनं ।

वैज्ञानिकहरु के भन्दारहेछन् भने स्मार्टफोन र कम्प्यूटरको अधिक प्रयोगका कारण पनि मानिसको मगजको सन्तुलित विकास अवरुद्ध हुनसक्छ । यसले मानिसहरुको दाहिने पाटो तुलनात्मक रुपमा देब्रे पाटोभन्दा निकै कम विकसित हुन थाल्छ रे । निकै हदसम्म यो कुरा सत्य हुनसक्छ । एकपटक सोच्नुस् त, मोवाइल फोन सहज हुनु अघि र अहिलेको अवस्थामा कति अन्तर आएको छ ? पहिलेपहिले हरेक नम्बर घुमाएर वा थिचेर डायल गरुन्जेल हामीलाई कति धेरै नम्बरहरु मुखाग्र हुन्थे । 

आजकल हामी प्रविधिको सरलताका कारण चाहिनेभन्दा बढी सूचना आफ्नो मगजमा जम्मा गर्न थालेका छौं । हामीलाई कुन सूचना आवश्यक हो, अति आवश्यक हो वा अनावश्यक हो भन्ने खुट्याउँदैनौं हामी । सजिलो र सित्तैंमा पाएको भन्दै सुांर भरका हरेक कुरा बटुलेर बस्छौं हामी । त्यसले कतै हाम्रो मगजमा अनावश्यक बोझ त थपिरहेको छैन ? इन्टरनेट महँगो हुँदाभन्दा अहिले झण्डै सित्तैंमा पाउँदा हामीले खोज्ने कुराहरुको मात्रामा कति बृद्धि भएको छ आफै सोचे पुग्छ । हार्डडिस्कको क्षमता कम हुँदा र अहिले हामीले बटुलेर राखेका र सामाग्रीहरुको अन्तरमात्रै केलाएर हेरौं त । के सबै चाहिने कुराहरु मात्र बटुलिरहेका छौं हामी ? के हामी सूचनाका कबाडी बन्दै गएका त हैनौं ?

प्रविधिको सरलताका कारण हामीले केके पाइरहेका छौं र केके गुमाइरहेका छौं भन्ने कुरा पनि बेलाबेलामा सोच्नु आवश्यक छैन र ? 

Read More

आलोचना कि प्रशंसा

बायाँ फन्को १५१ 

केही दिन अघिको कुरा हो, यस स्तम्भकार कुनै एउटा कफीशपमा कसैको प्रतीक्षा गर्दै थियो । व्यस्त समय भएको हुनाले र त्यहाँको कफी पनि स्वादिष्ट हुने हुनाले कुनै पनि टेबल खालि थिएनन् । दायाँ पट्टिको टेबुलमा केही विदेशी महिलाहरु आफ्नै धुनमा रमाइरहेका थिए । बायाँ पट्टिको टेबलमा करीव १५ वा १६ वर्षकी एउटी किशोरी स्कूल अथवा कलेजको यूनिफर्ममा थिई । उसका बाबुसंग ऊ त्यहाँ आएकी थिई । उसका बाबु फोनमा व्यस्त थिए । सम्भभवत क्याण्डीक्रश वा सो सरहको कुनै गेम खेल्दै थिए । उनीहरुको अर्डर आएको थिएन । ती किशोरीले आफ्नो साथमा बेरेर राखेको एउटा कागज टेबलमा फैलाई । ऊ कुनै चित्र बनाइरहेकी रहिछ । शायद उसको स्कूल वा कलेजको प्रोजेक्ट वर्क थियो त्यो । अनि आफ्नो झोलाबाट कलर पेन्सिलहरु निकालेर ऊ त्यसमा काम गर्न थाली । क्यानभासको आकार अलि ठूलै थियो, तसर्थ स्तम्भकारको आँखा त्यहाँ पर्नु स्वाभाविक थियो ।

ती किशोरी दायाँबायाँ कसैको ध्यान नराखी एकाग्रताका साथ त्यसमा रंगहरु भर्न थाली । बिहेको बेला दुलहीको खुट्टामा दुलहाले छुन लागेको बेलाको एउटा सानो फोटो पनि उसको सामु थियो र ऊ त्यसैलाई ठूलो क्यानभासमा हबहु उतारिरहेकी थिई । माहुर लगाइएको खुट्टा, औंलामा लगाइएको बिछुवा भनिने औंठी, नङमा लगाइएको पालिसका मसीनामसीना डिटेल्स पनि उसले दक्षताका साथ उतारिरहेकी थिई । छेउछाउका अरु टेबुलका मानिसहरु पनि बेलाबेला उसको त्यो चित्रकारितालाई हेरिरहेका थिए । उनीहरुले अर्डर गरेको कुराहरु आइपुग्यो । वेटर पनि टेबुलमा त्यसलाई राख्ने बेला उसको क्यानभासमा केही नपारेस् भनेर सतर्क थियो । ती किशोरी तन्मयताका साथ खानापीनामा पनि ध्यान नदिएर आफ्नो काम गरिरहेकी थिई । 

बायाँ पट्टिका विदेशी महिलाहरु जानका लागि उठे । तिनमध्ये एउटीको पनि ध्यान त्यता गयो । उसले एक छिन त्यता हेरिरही । ती किशोरीका बाबुले पनि त्यो थाहा पाएर पुलुक्क हेरे । विदेशी महिला मुस्काइ र उसले सानो स्वरमा आतले ईशारा गर्दै चित्र सुन्दर छ भनेर भनी । उसको साउती शायद ती किशोरीको ध्यान भंग नहोस् भन्नको लागि थियो । ती किशोरीले पनि पुलुक्क उसलाई हेरी । यसपटक विदेशी महिलाले उसैलाई खुल्ला मनले उसको चित्रका लागि बधाइ दिंदै भनी, 

‘राह्रै राम्रो छ । मलाई त डाढो नै लाग्यो ।’ किशोरीले आभार प्रकट गरी । विदेशी महिलाहरु गए । 

स्तम्भकारलाई यो सानो कुराले पनि निकै बेर सोच्न वाध्य बनायो । कुनै पनि अपरिचित मानिसले गरिरहेको केही राम्रो काम छ भने त्यसको प्रशंसा गर्न हामी भए हिच्किाउँछौ । अथवा भनौं भने हामीलाई त्यसो गर्नुपर्ने सोच नै पनि आउँदैन । अनि अझ गहिरिएर सोचदै जाँदा लाग्यो, हामीमा त प्रशंसा गर्ने संस्कार नै पो छैन कि क्या हो ? हामी वास्तवमा भन्ने हो भने आलोचनात्मक मानसिकताले ग्रस्त छौं । हामीलाई हरेक कुराका नकारात्मक र अँध्यारा पक्षहरुले मात्र उत्तेजित बनाउँछ, उत्साहित बनाउँछ । त्यसैले त साथीभाई, सहकर्मी, नातागोताका सन्दर्भमा उनीहरुका असफलता र खराव पक्षका बारेमा चर्चा गर्न हामी कति सजिलै तत्पर हुन्छौं । तर कसैको राम्रो पक्ष र सफलतालाई हामी सकेसम्म पन्छाइदिन्छौं । चिने जानेकाहरुको मात्र नभएर नचिनेका र आफूलाई मतलव नै नभएका कुराहरुमा पनि आलोचना गर्न हामीलाई कति रमाइलो लाग्छ । सामाजिक संजालहरुमा त झन् यसको बाढी नै देखिन्छ ।

रेष्टूराँमा खाना ल्याइदिने वेटरलाई हामी मध्ये कतिले मुस्काएर धन्यवाद भन्छौं ? ट्याक्सीबाट ओर्लंदा हामी सकेसम्म मिटरमा छुस हान्या भनेर चालकसंग दोहोरी खेल्छौं तर थोरै पैसा नै चढेको बेलामा पनि उसलाई धन्यवाद भनेर चाहिँ भन्दैनौं । पसलमा सामान किनेर आभार प्रकट गरेको हामीसंग विरलै मात्र अनुभव छ होला । आफू भन्दा दोब्बर उमेरको गार्डले सलाम गर्दा हामीमध्ये कतिजनालाई अप्ठ्यारो लाग्छ ? कति जनाले फर्काउँछौं ? कार्यालयमा पनि सहायक वा पियनहरुसंग कति हाकिमले सौहाद्रपूर्वक कुरा गर्छन् ? आफूभन्दा उमेरमा ठूला तर ओहदामा साना मानिसलाई तिमी वा तँ भन्ने कनिष्ठहरुको हामीकहाँ कमी छैन ।

त्यसैले त हामीलाई सुशील कोइरालाको रोगका कारण अस्पष्ट बोली पनि आलोचनाको विषय लाग्छ । प्रचण्डको जुँगा, बाबुरामको नाक, ओलीका टुक्का लगायत आम्रो आलोचनाका विष्य बन्छन्, हामी त्यसमा रमाउँछौं । कुनै पनि नेता वा सरकारले गरेका सकारात्मक कुरा छोडेर हामी उनीहरुका असफलता र नकारात्मक पक्षहरु मात्रै केलाउँछौ । कसैले कुनै राम्रो काम गरेको छ भने पनि त्यसो गनुको पछाडि उसको के कुत्सित मनाशय छ भन्ने खोतल्छौं ।

संसारमा हरेक कुराको विपरित कुरा पनि हुन्छ । प्रकृतिको सन्तुलन भनेको नै यही विपरित प्रकृयामा चलेको छ , ध्यान दिएर हेर्ने हो भने यस्तो कुनै पनि कुरा छैन जुन आफैमा पूर्ण होस् । यी दुइ विपरित ध्रुवले नै हरेक कुराका परिपूरक हुन्छन् । एउटा नहुने हो भने अर्कोको अस्तित्व वा उपादेयता नै रहँदैन । अँध्यारो भन्ने कुरा नहुने हो भने उज्यालोको कुनै महत्व नै हुँदैनथ्यो । सफलता भन्ने कुराको तुलना गर्नका लागि असफलताको मापदण्ड हुनु आवश्यक छ । त्यस्तै उपलव्धिको आनन्द उठाउनका लागि पनि त्यसको तुलना गर्नका लागि केही हुनै पर्छ । मानिस खुसी हुन्छ, तर दुखको अनुभव उसलाई छैन भने त्यो खुसीको सक्कली आनन्द उसले कहाँ अनुभूति गर्न सक्छ र ? के देख्ने, के हेर्ने, आलोचना गर्ने वा प्रशंसा गर्ने भन्ने कुरा तसर्थ हाम्रो आफ्नो विवेक र निर्णयको कुरा हो ।

नजानिंदो पाराले हामीमा नकारात्मक र आलोचनात्मक मानसिकता हावी भएको छ । यस बारेमा सोचेर आत्मालोचना पनि गर्ने हो कि कहिलेकहीं ?

Read More